Édouard Manet, Kırda Öğle Yemeği, 1863
Bir sanat eserinin toplumsal etkilerini, yani toplumsal olarak üretilmiş, dolayısıyla toplumsal analize müsait olduğu varsayılan etkilerini nesnel çerçevede analiz etmenin mümkün olduğu düşünülür; ama iş bir eserle kurduğumuz bire bir ilişkiye geldiğinde, sanat eserine dair geleneksel temsillerde bu ilişki neredeyse otomatik biçimde biriciklik fikrine bağlanır: Eserin biricik olduğu, ve kendileri de zorunlu olarak biricik olan izleyenlerde biricik duygular uyandırdığı düşünülür ki eser tam da bu nedenle çarpıcı sayılır. Acımasızlık etmek istemiyorum ama, Marx’ın alayına konu olan şu Stirner’in “Biricik” dediği şeye tapan binlerce metinden alıntı yapabilirim, bunu görmek için herhangi bir kültür dergisinin sayfalarını karıştırmanız yeter.[1] Bu “biricik” mitine karşı, izleyici ile eser arasındaki dolaysız ilişkinin biricikliği mitine karşı şunu öne sürmek istiyoruz: Tek tek bireyleri aşan; analiz edilmeleri de, temellerindeki ilkenin anlaşılması da mümkün olan estetik etkiler vardır: Manet’nin zamanından beri kurulduğu biçimiyle eleştiri sahasında, o sahayla ilişkilenen insanları belirli türde duyguları hissetmeye ve ifade etmeye sevk eden toplumsal belirlenimler vardır.
Bu etkiler, bilinçli ve aleni boyutlarına indirgenemez. Fenomenolojinin hükmünü sürdüğü dönemde insanlar “öznelerarası bilinç”ten dem vurmayı pek severdi, ama ben “öznelerarası bilinçdışı”ndan söz etmeyi tercih ederim. Bir iletişim ilişkisinde yaşanan şey, bence esasen, iki bilinçdışı zihin arasında yaşanır: bir sanat eseriyle kurulan iletişim, büyük ölçüde bilinçdışı düzeyde gerçekleşir – burada bilinçdışından kasıt, hem alışkanlarımızda örtük biçimde mevcut olan, alışkanlıklarımıza işlemiş olan her şey, hem de kelimenin psikanalizdeki anlamıyla bastırılmış olan her şeydir.
Pierre Bourdieu, Manet: A Symbolic Revolution, Lectures at the Collège de France (1998–2000) followed by an unfinished manuscript by Pierre and Marie-Claire Bourdieu, çev. Peter Collier ve Margaret Rigaud-Drayton (Polity Press, 2017), 13 Ocak 1999 tarihli ders, s. 107-109.
[1] Karl Marx ve Friedrich Engels, The German Ideology, (New York: International Publishers, 2004 [1845]) s. 108.