Aşağıdaki metin, Hito Steyerl’in daha önce “Pratiğin Dili: Belgesel, Gerçeklik, Kültür Savaşları” başlığıyla yayınladığımız bir yazısından seçilmiş pasajların devamıdır. Özgün metin: “A Language of Practice”, The Green Room: Reconsidering the Documentary and Contemporary Art #1 içinde, (ed.) Maria Lind ve Hito Steyerl (Berlin ve New York: Sternberg Press, 2008) s. 225-231.
Küreselleşme koşulları altında belgesel formlarında yaşanan genel dönüşümün formülü, özelleştirme mefhumuyla ifade edilebilir. Ekonomik açıdan, Avrupa’da belgesel üretimi, ulusal ve devlet destekli kamusal alanların özelleştirilmesinin baskısına maruz kaldı; içerik açısından ise, bu baskı özel ve mahrem konulara yönelik talebi artırdı. Bu çifte özelleştirme, gittikçe daha da özelleşen bir kamusal alanın gelişmesine sebep oldu – özel televizyon kanallarında yayınlanan, sıradan insanların hayatlarını konu alan röntgenci-belgeselimsi diziler, bu özel kamusal alanın mecazi biçimde yoğunlaşmış halini sunuyor.
Fakat, bu geniş çaplı özelleştirmenin, belgesel pratikleri açısından çok farklı bir sonucu daha var. Tüketim malları üretimine nüfuz eden dijital teknolojiye erişim iyice kolaylaştı. Şimdilerde, belgesel üretim araçlarına erişmek daha önce hiç olmadığı kadar kolay; kelimenin gerçek anlamıyla özelleştirilebiliyorlar ve devlet denetimindeki kuruluşlara ya da büyük medya şirketlerine mahsus, sıkı sıkıya korunan bir imtiyaz olmaktan çıktılar. 20. yüzyıl boyunca, görsel-işitsel üretim araçlarının denetimi teknolojik gelişmeler ışığında defalarca yeniden düzenlendi; son düzenleme ise dijital çağla beraber geldi.
Buradaki kilit sözcük, video-kamera devrimi. Bu tabir, görsel-işitsel cihazların kitlesel dolaşımına ve bu yeni teknolojilerle ikircikli bir ilişki içinde olan politik çalkantılara (mesela, 1989 Romanya Devrimi) işaret ediyor. Bu optik-politik dönüşümler, üretimin genel olarak yeniden yapılandırılmasıyla aynı anda gerçekleşti; endüstri merkezlerindeki endüstriyel emeğin çöküşüne ve yeni, esnekleştirilmiş işçi türlerinin doğuşuna eşlik etti. Belgesel üretimi, giderek, çağdaş kültür endüstrileri bünyesinde yer alan diğer kitlesel sembolik üretim alanlarıyla bütünleşiyor. Bunların hepsi, yaratıcı ürün, freelance işçilik ve alabildiğine esnekleşmeyle tanımlanan alanlar. Önceleri seçkinci ve hayli sınırlı bir alan olan belgesel imge üretimi bile, bu süreçte büyük ölçüde proleterleştirildi. Freelancer’lar ve gönüllü muhabirlerden oluşan küçük ekipler, tam zamanlı istihdam edilen gazetecilerin yerini aldı. Öte yandan, dijital üretim sayesinde maliyetin ciddi anlamda düşmesi, profesyonellikten uzak popüler medya deneylerine alan açtı.
Ağlarla Birbirine Bağlanmış Üretim
Meslek dallarının halihazırda nasıl sistemli bir şekilde vasıfsızlaştırıldığını anlamak için sanat sınıfına giren belgesellerin üretim koşullarına bakabiliriz. Bu alanda deney yapmak mümkün ve hatta çoğu zaman makbul görülen bir şey olsa da, bu ancak maliyet asgariye indirildiğinde gerçekleşebiliyor. Sanat alanındaki deneysel ya da düşük bütçeli belgesel yapımlar, çoğunlukla kendin-yap [DIY] koşullarında, küçük dijital kameralar ve kişisel bilgisayarlarla üretiliyor. Ortada genelde bir sözleşme olmuyor; olduğunda da, esas amacı kurumun çıkarlarını korumak oluyor. İşyeri ile özel alan arasındaki sınır bulanıklaşıyor; aynı şekilde, yaratıcı, yönetici, amatör tercüman ve teknik koordinatörün işlevleri de birbirine karışıyor. Bu alanda üretim giderek bireyselleşse de –yaratıcı ile yapımcı gerçekten de çoğu zaman aynı kişi oluyor– bir yandan da, gittikçe “müşterekleşmeye” meylediyor. Bu, veritabanlarını mesken tutmuş, hayli anonim bir müşterekler alanı. Görseller takas ediliyor, internetten sesler indiriliyor; takma isimlerle fikirler paylaşılıyor. Denkler arası ağlar, yasadışı arşiv yüklemelerinin yapılabileceği karanlık odalar sağlıyor. Deneysel belgesel üretimi giderek işlenebilen ve şekillendirilebilen dijital veri akışlarına katılıyor: kesip alıyor; kendine mal ediyor; kopyalıyor ve dağıtıyor. Baskı laboratuvarının yerini, kopyalama yazılımları alıyor. Eser sahipliği, telif hakkı ve fikrî mülkiyet yeniden değerlendiriliyor. Bu üretim türü, görünmez bir halde dünyada dolaşan ve WiFi sinyalleri biçiminde bedenlerimizi kat eden dram ve arzulardan kaynak devşiriyor. Bu, gerçeklik artık. Yeni belgesel türü, bu gerçekliği resmetmek yerine, ondan büyük parçalar sökerek kendine katıyor.
Değişken ve coğrafi açıdan dağınık insan topluluklarını kısmen müşterek işlemsel prosedürler üzerinden birbirine bağlayan bu iletişim ağlarında, Dziga Vertov’un dünya işçilerini birbirine bağlayacağını hayal ettiği “optik bağlantı”, ironik bir şekilde güncelleniyor. Bu bağlantılar, müşterek üretimin geçici alanları; imaj, ses ve fikirlerin seyahat ettiği kanallar.
Üretime Karşı Dağıtım
Bütün bu ikircikli dönüşümler, belgesel pratiklerin yeniden örgütlenmesine katkıda bulunuyor. Belgesel eklemlenmelerin erimini tüm küreye yayan süreçler, belgesellerin yalnızca üretim koşullarını değil, dağıtım kanallarını da dramatik bir şekilde değiştirdi. Fakat, üretim genel anlamda kolaylaşırken, dağıtım giderek daha dolambaçlı bir hal alıyor.
Avrupa’da devlete ait yayın organlarının tedricen özelleştirilmesi, içeriğin hızla ticarileşmesine sebep oldu. Forma ilişkin deneylerin yerini belgesel eğlenceler ve tefrika halinde yayınlanan felaketler aldı. Bu, deneysel ve düşünümsel belgesel pratiklerin zeminini kaybettiği ve yurtsuzlaştığı anlamına geliyor. Daha deneysel ve sanatsal çalışmalar kadar klasik belgesel film üretiminin bazı alanları için de geçerli bu durum. Ne yalnızca özgül ulusal kültürlerin iddiaları, ne de açık seçik ayırt edilebilir tek bir piyasa mantığı tarafından yönetilen akışkan ve belirsiz bir alana dağılmış durumdalar. Bu alan, alternatif kamusal alanlardan sanat alanına, üniversitelerin konferans salonlarından Youtube’a ve kendi kendine örgütlenen gösterimlere, şaşalı film festivallerinden kapalı gişe sanat sergilerine ve militan çevrelerinde el altından dolaştırılan video kasetlere kadar uzanıyor. Bu parçalı alan çatışan çıkarlarla tanımlanıyor. Bunu bir sanatsal özgürlük alanı olarak tarif etmek fazlasıyla abartılı olurdu. Teknolojik gelişme, yaratıcılık gösterileri, toplumsal kaygılar ve genel olarak bütün sektörlerdeki küçülmenin çelişen etkilerine dayanan bir alan bu. Ana-akım yenilikler için bir laboratuvar olduğu kadar, form deneylerini ve sivil itaatsizlik oyuklarını da barındırabilen bir alan. Fakat, bir yandan da, Vertov’un optik bağlantı vizyonunu hayata geçirebilecek, henüz var olmayan bir ortak iletişim alanının gizil çekirdeği.
Fakat, belgesel ifadeler, yalnızca olası bir kamusal tartışma arenası sunmuyor. Belgesel ifade üretimi, dağınık coğrafi yerler boyunca şeyleri ve insanları durmadan değişen kombinasyonlar halinde örgütleyen maddi düzenlemeler yaratıyor. İnsanlar ile makineleri, imajlar ile sesleri, sabit sürücüler ile arzuları birbirine bağlıyor. Müşterek pratikler ya da işlemsel prosedürler olarak alternatif toplumsal kombinasyonlar öngörüyorlar. Bugün bu koşullar üzerine çalışmak, gerçeklik üzerine çalışmak anlamına geliyor.