Stefan Themerson, “Çığlık”, 1930-31, Europa filminde kullanılan fotomontaj.
Polonyalı sanatçı ikilisi Stefan ve Franciszka Themerson’un 1931 yapımı sürrealist filmi Europa, 6-17 Ekim tarihleri arasında Londra Film Festivali’nde izleyicisiyle ilk kez buluşacak. Filmin yeniden keşfi, avangard sinema tarihi açısından büyük önem taşıyor.
Naziler tarafından el konulan anti-faşist filmin tamamen yok olduğu sanılıyordu. Ancak 2019’da Pilecki Enstitüsü’nün araştırmaları sonucunda on iki dakikalık filmin bir kopyasının Alman ulusal arşivi Bundesarchiv’de olabileceği ortaya çıktı. Avrupa Yağmalanmış Sanat Eserleri Komisyonu’nun girişimiyle Themersonlar’ın vârislerine iade edilen film, ardından Britanya Film Enstitüsü’ne (BFI) bağışlandı. Restore edilen yapıt için aynı zamanda yeni bir soundtrack sipariş edildi.
1930 yılında tanışan Themersonlar, birlikteliklerinin yanı sıra yazarlık, yayıncılık ve film yapımcılığı alanlarında ömür boyu süren bir işbirliğine imza attılar. Europa’yı ise Anatol Stern’in 1925 tarihli aynı adlı fütürist şiirinden esinlenerek, Varşova’daki evlerinin yatak odasında kolaj ve fotogram tekniğiyle gerçekleştirdiler. 1938’de Paris’e taşınan çift, İkinci Dünya Savaşı çıkınca aralarında Europa’nın da olduğu beş adet filmlerini, güvende olması için Vitfer Film Laboratuarı’na teslim etti. Ancak tamamı Naziler tarafından ele geçirildi.
Polonya ordusuna gönüllü olarak katılan Themersonlar, savaşın ardından kendilerine Londra’da yeni bir hayat kurdu. Stefan Themerson Europa’dan 1983 yılında geriye kalan bazı film karelerini kullanarak yapıtı yeniden canlandırmaya çalıştıysa da çift, ne yazık ki bu dünyadan filmlerinin ilelebet yitip gittiğini zannederek ayrıldı.
Üretildiği dönemin Polonyası’ndaki ahlaki çöküşü ve dehşeti yansıtan film, avangard sinema tarihinde bir başyapıt olarak kabul ediliyor.
Mark Brown’un Guardian’da yayınlanan Rediscovered 1931 film Europa to get world premiere in London başlıklı yazısından kısaltılarak çevrilmiştir.