Marcel Broodthaers: Modern Sanat Müzesi Kartallar Departmanı

Aşağıdaki metin, Sanatçı Müzeleri başlıklı kitaptan alınmıştır, ed. Ali Artun (İstanbul: İletişim Yayınları Sanat-Hayat dizisi, 1. Baskı 2005) s. 137-149. Paris’te 5 Temmuz’a kadar açık kalacak Musée d'Art Moderne - Département des Aigles başlıklı sergi vesilesiyle yayınlanmaktadır.

Belçikalı şair ve yazar Marcel Broodthaers (1924-1976), 1964’te edebiyat kariyerine ara verip kendini sanat yapmaya adayacağını ilan etti. “Ben de ürettiklerimi satamayıp hayatta başarılı olamamaktan endişe duyuyordum,” diyordu ilk sergisinin davetiyesinde. “Nihayet sahte bir şey icat etme fikri geldi aklıma ve hemen işe koyuldum.”[1] Bu ilk ifadeler, Broodthaers’in on iki yıllık sanat hayatında kilit önem taşıyan iki fikri özetliyor: sanat ile ticaretin kesişmesi ve bununla ilgili olan kurmaca kavramı. “Kurmaca, hem gerçekliği, hem de bu gerçekliğin gizlediği şeyi görmeyi sağlar.”[2] İlk sanat eseri olan Pense-Bête’le –son şiir kitabının 50 kopyasının alçı içine gömülmüş hali– 1964 yılında sanat üretimine başlayan Broodthaers’in işleri, kelime oyunlarına olan tutkusunu, kelime ile nesne arasındaki ilişkiye dair irdelemelerini yansıtır.

Pense-Bête

“Güzel” sanatlarla uğraşan bir sanatçı olarak Broodthaers’in kariyerinin temelini, Modern Sanat Müzesi, Kartallar Departmanı oluşturur. Bu kavramsal müze, 1968-1972 yılları arasında çeşitli yerlerde değişik bölümleriyle sergilenmiştir. Öğrencilerin, sanatçıların ve eylemcilerin kültürel üretim üzerindeki devlet denetimini ve sanatın giderek ticarileşmesini protesto ettiği Mayıs 1968 hareketinin hemen ardından oluşturulan bu kavramsal müze, “hem sanat olaylarının siyasî parodisi [...] hem de siyasi olayların sanatsal parodisiydi”.[3] Müzenin ne kalıcı bir koleksiyonu ne de kalıcı bir yeri vardı; Broodthaers ise müzenin hem yöneticisi, hem baş küratörü, hem tasarımcısı, hem de tanıtım sorumlusuydu. Broodthaers bu dört yıl süresince çeşitli galerilerde, müzelerde, sanat fuarlarında müzesinin müteakip bölümlerini açtı: 19. yüzyıl sanatı, 17. yüzyıl sanatı, sinema, sanatta kartal imgeleri, modern sanat, kadim sanat vb. konulara ayrılmış bölümlerdi bunlar. Her yeni bölümün açılışı için davetiyeler tasarladı ve açılış törenleri düzenledi.

İlk bölüm, 19. Yüzyıl Bölümü [Séction XIXe siècle], 27 Eylül 1968’de Broodthaers’in Brüksel’deki evinde resmî bir törenle açıldı. Bu bölümde, dünyanın çeşitli yerlerinden toplanmış, sanat eserleri için kullanılan otuz kadar nakliye sandığı vardı ve hepsinin üzerinde tipik talimatlar yazılıydı: “Resim”, “Dikkat – Kırılabilir”, “Nemden Koruyunuz” vb. Bunların dışında, Courbet, Corot, Delacroix, Ingres gibi 19. yüzyıl Fransız ressamlarının eserlerinin röprodüksiyonlarından oluşan elli kartpostal vardı ve şeffaf bantlarla duvarlara yapıştırılmışlardı; 19. yüzyıla ait karikatürlerin ve resimlerin slayt projeksiyonu gösteriliyordu; evin camlarına “Musée – Museum”, bahçe duvarınaysa “Kartallar Departmanı” yazılmıştı; bölümün açılış ve bir yıl sonraki kapanış gününde, evin dışına boş bir nakliye kamyonu park edildi. Kamyon ve sandıklar, gerçek resimlerin varlığını akla getiriyordu (oysa hiç gerçek resim yoktu); müzede teşhir edilecek kadar değerli oldukları ima edilen kartpostallarsa, “gerçek” sanat eserlerini temsil ediyordu. Douglas Crimp’in dikkat çektiği gibi, Broodthaers 19. Yüzyıl Bölümü’nde müzeyi evinin içine yerleştirmek suretiyle üretim ve tüketim mekânlarını iç içe geçiriyor, böylece “bu ikisini ayıran ideolojik belirlenimi, yani liberal burjuva kategorileri olan özel ile kamusal ayrımını sorguluyordu”.[4]

Broodthaers müzesinin açılışını açık bir mektupla duyurdu; bundan sonra da Modern Sanat Müzesi, Kartallar Departmanı adına pek çok açık mektup yayınladı. Mektupta şöyle deniyordu: “Umuyoruz ki ‘çıkarsızlıkla hayranlığın birlikteliği’ şeklindeki formülümüz sizi baştan çıkaracak.”[5] Mektubun üzerine (Fransızca) “Kültür Bakanlığı Kabinesine” yazmış, böylece duyuruya resmî bir hava vermişti. Açılış töreninde Broodthaers’in yanı sıra, Städtisches Museum Mönchengladbach’ın yöneticisi Dr. Johannes Cladders (Almanca) bir konuşma yaptı. Cladders, 1960’ların kültürel atmosferinde köhne, günü geçmiş bir kurum olarak görülen müzeyi konu alan yeni bir makaleyi okudu. Bu sorunun sonuçlarından ziyade nedenlerine bakılması gerektiğini söyleyerek, üretilmekte olan yeni “karşı-sanat”ı bünyesinde barındırabilecek yeni bir “karşı-müze” önerisi getiren Cladders, hâkim havanın dışına çıkıyordu. Konuşmaların ardından yapılan tartışma, sanatçının toplumla ilişkisini konu alıyordu. Bu tartışmanın bazı bölümleri, Broodthaers’in Une Discussion inaugurale (1968) adlı filminde yer aldı.

19. Yüzyıl Bölümü 27 Eylül 1969’da kapandı; kapanışta Middleburg Zeeuws Müzesi yöneticisi Piet Van Daalen Flamanca bir konuşma yaptı. Binanın camına “satılık” tabelası asıldı ve bahçe duvarındaki yazılar silindi. Broodthaers aynı gün, Kasper König’in yönettiği, Antwerp’teki alternatif bir sergi mekânında –mekânın adı telefon numarasından ibaretti: A 37 90 89– 17. Yüzyıl Bölümü’nü [Séction XVIIe siècle] açtı. Brüksel’deki diğer bölümün kapanış törenine katılan konukları, Van Daalen’in bu sefer yeni bölümün açılışı için konuşma yaptığı Antwerp’e götürecek araçlar temin edilmişti. Antwerp müzesinden alınan nakliye sandıkları sanat mekânına konmuş, Peter Paul Rubens’in eserlerinin röprodüksiyonlarından oluşan kartpostallar duvarlara asılmıştı. Galerinin camlarına “Sectie XVII Zeeuws” yazılmış; karşıdaki bir bahçe duvarına, içerden de görülebilecek şekilde, büyük harflerle “Département des Aigles” yazılmıştı. Modern Sanat Müzesi’nin, 17. yüzyıl Flaman sanatını barındıran bir müze olarak gerçekleştirilen bu ikinci sergisi, sadece bir hafta kadar sürdü.

Modern Sanat Müzesi Kartallar Departmanı, 17. Yüzyıl Bölümü

Aşağı yukarı beş ay sonra, 19. Yüzyıl Bölümü (istek üzerine tekrar) için Broodthaers, Düsseldorf’taki Städtische Kunsthalle’de düzenlenen Arada, 4 adlı sergiyle bağlantılı olarak, Düsseldorf Kunstmuseum’dan ödünç alınmış, 19. yüzyıla ait sekiz gerçek resim yerleştirdi. Düsseldorf ekolünden sekiz sanatçıya ait resimler, boyutlarına, şekillerine ve türlerine göre dizildi. Karşı duvarlarda, yerleştirmenin Dokumentation – Information adlı başka bir kısmında, yine 19. yüzyıla ait karikatürlerin ve resimlerin slayt projeksiyonu gösteriliyor, Une Discussion inaugurale adlı film ilk kez gösterime sunuluyordu. Yandaki duvarda, ilk 19. yüzyıl bölümünün fotoğrafları ve yine Brüksel’de kullanılan kartpostallar sergileniyordu. Bu serginin esası, “gerçek” sanat (resimler) ile “özgün”ün üstünlüğüne meydan okuyan sanat kurmacalarının (slaytlar, kartpostallar) yan yana olmasıydı. Açılış konuşmalarını Broodthaers ile, Städtische Kunsthalle’nin ve “Arada” başlıklı sergilerin küratörü Jürgen Harten yaptı. Broodthaers’in yeniden doğan müzesinin ömrüyse bu kez sadece iki gün sürdü.

Broodthaers’in müzesinin en geçici bölümü, 1969 yazında, Belçika’nın Kuzey Denizi sahilindeki Le Coq kumsalında bir günlüğüne sergilendi. Broodthaers ile bir arkadaşı, kumlardan bir müze binası yaptılar (bu sırada başlarında üzerine “müze” yazılı şapkalar vardı) ve çeşitli tabelalar yerleştirdiler. Tabelaların üzerinde şöyle yazıyordu: “Nesnelere dokunmak kesinlikle yasaktır”. Müzenin bu bölümü –Belgesel Bölümü– gel-gitle yükselen suların altında yok olacak kumdan bir kale suretinde Broodthaers’in müzesinin gelip geçici niteliğini yansıtıyordu. Martin Mosebach’ın dediği gibi: “Modern Sanat Müzesi’nin böyle ayan beyan sular altında bırakılması, gerçek anlamda tasfiye edilmesinden önceye rastlar, ama bu tasfiyenin zorunluluğunu önceden haber veren bir olaydır.”[6]

Modern Sanat Müzesi, Belgesel Bölümü

Broodthaers, müzesini önce, ironik biçimde, başka bir departmanın açılış gününde tasfiye etmeye girişti. Bu bölüm, 1971 Köln Sanat Fuarı için hazırladığı bir yerleştirmeyi de içeren Malî Bölüm’dü [Section Financière]. Sanat Fuarı kataloğunun kapağı şeklinde tasarlanmış bir ilanda şunlar yazıyordu: “Modern Sanat Müzesi iflas nedeniyle satışa çıkarılmıştır.” Broodthaers bu jestle kurmaca bir müzeyi bir metaya, sanat piyasasının nihaî parodisine dönüştürüyordu. Müze için alıcı çıkmadı. Broodthaers ayrıca, Malî Bölüm’ün bir parçası olarak, müzeye fon toplamak için üzerine bir kartal motifi bastığı sınırsız sayıda külçe altını satışa sunmayı önerdi. Her külçenin fiyatı altın olarak taşıdığı piyasa değerinin iki katı olacaktı; bu ek ücret, külçenin sanat eseri olarak taşıdığı değeri temsil ediyordu. Mosebach’a göre, külçe altın kâğıt parayı temsil ediyor, tıpkı Broodthaers’in kartpostallarının, çoğaltımı oldukları gerçek eserleri temsil etmesi gibi: Kâğıt para da kartpostal da, hiç kimse meşruluğunu sorgulamadığı sürece hayatta kalan birer kurmacayı temsil ediyordu.

Müzenin bir sonraki bölümü Sinema Bölümü [Section Cinéma], Ocak 1971’de Düsseldorf’taki kiralık bir bodrum katında açıldı. Müze iki odadan oluşuyordu; büyük bir dış oda, bir de tahtadan yapılmış bir iç oda vardı. Duvarlar ya siyah ya beyaz, zeminse ya gri ya da siyah ve griydi. Bir odada, siyah bir duvarın üzerine beyaz bir “perde” çizilmiş, perdenin üzerine “fig.1”, “fig.2”, “fig.A” gibi işaretler yazılmıştı. Aralarında Broodthaers’in Une Discussion inaugurale ve Un Voyage à Waterloo (Napoléon 1769-1969) adlı filmlerinin ve bir Chaplin seçmesinin de bulunduğu çeşitli filmler siyah dikdörtgenlerin ve kelimelerin üzerine perdeye yansıtıldı. Boyanmış perdenin yanında Broodthaers’in La Musée et la discussion (1969) adlı başka bir filmi, ara ara, bir dünya haritasının üzerine yansıtıldı. Dış odanın bir ucunda Broodthaers filmleri kurguluyor, karısı Maria Gilissen ise fotoğrafları basıyordu. İç odada Broodthaers, çoğu sinemayla ilgili nesneleri teşhir ediyordu: Katlanan bir yönetmen koltuğu, film makaraları, bir pipo (Magritte’e gönderme), bir duvar saati, bir akordiyon kutusu, üzerinde “Kartallar” yazan bir piyano ve George Sadoul’un The Invention of Cinema adlı kitabı. Her nesnenin yanında, “fig.1”, “fig.A”, “fig.1&2”, “fig.12” gibi etiketler bulunuyordu. Sinema Bölümü, Düsseldorf’taki bir yıllık varlığı süresince her öğleden sonra halka açık olarak sergilendi.

Yine Düsseldorf’taki Städtische Museum’da sergilenen, 1972 tarihli Figürler Bölümü’nde [Section des Figures] Broodthaers, çeşitli müzelerden ve özel koleksiyonlardan ödünç alınmış, Oligosen’den günümüze kartal figürü içeren üç yüzü aşkın eseri yerleştirdi. Bir odada nesneler geleneksel nadire kabinelerini hatırlatacak ansiklopedik bir düzenle teşhir ediliyordu. Bütün eserlerin yanında bir etiket vardı ve üzerine şöyle yazıyordu: “Bu bir sanat eseri değildir!” Broodthaers bu cümleyi “Duchamp’ın bir kavramını daraltarak elde edilmiş bir formül ile Magritte’e ait karşı-tez niteliğinde bir kavram”[7] şeklinde açıklıyordu. Ayrıca, Figürler Bölümü’nün “müzenin yapılarını, otoriter simge yapılarıyla karşılaştırarak” çözümlediğini söylüyordu. Broodthaers’in müzesinde kartallara atfedilen önem, kartalın simgesel olarak iktidar ve zaferle ilişkilendirilmesine ve mitolojide, Hıristiyan imgeleminde, kraliyet armalarında, (özellikle ABD ve Almanya’da) ulusal propaganda aracı olarak çok sık kullanılmasına bağlı olabilir. Ancak, sanatçı kartalın kesin anlamının muğlak kalmasını tercih etmiş, hatta bunu sağlama almak için çeşitli kuramlar uydurmuştur.

Broodthaers müzesinin resmî kapanışını 1972’de gerçekleştirdi. Kassel’de, Harald Szeeman’ın yönetimindeki V. Documenta sergisinde eşzamanlı sergilenen iki yerleştirme sundu. Tanıtım Bölümü, Marcel Duchamp’nın çanta içindeki seyyar “müze”si Boîte-en-valise ile Claes Oldenburg’un Fare Müzesi’nin sergilendiği alanda gösterildi. Broodthaers Tanıtım Bölümü’nde, sanat tarihinde kartal ile reklamcılıkta kartal arasındaki bağı irdeliyordu. Müzenin bu bölümünde, sanat tarihinden, reklamcılıktan, tüketim ürünlerinden ve başka kaynaklardan devşirilmiş çeşitli kartal imgeleri bulunuyordu. Bunların yanı sıra boş çerçeveler, slayt projeksiyonları ve Figürler Bölümü’ne ait belgesel nitelikli fotoğraflar vardı. Broodthaers için kartal “bizatihi tanıtımın göstergesi”ydi, “reklamcılıkta [...] büyülü çağrışımlar uyandırma özelliğini olduğu gibi koruyan, ama bunu sınai üretimin hizmetine sunan”[8] bir göstergeydi. Tanıtım Bölümü’nde Broodthaers müzesini bir tür halkla ilişkiler biçimine dönüştürmeyi başardı.

Marcel Brrodthaers, Tanıtım Bölümü’nde

Documenta V sergisindeki diğer Broodthaers bölümü de, Modern Sanat Bölümü’ydü [Section d’Art Moderne]. Bu bölüm de, “bireysel mitoloji”lere ayrılmış, Johannes Cladders yönetimindeki alanda sergilendi. Modern Sanat Bölümü, oda büyüklüğünde bir yerleştirmeydi. Ortasında zemin üzerine siyaha boyanmış bir kare, üzerinde yaldızlı harflerle (İngilizce, Fransızca ve Almanca) “Özel Mülk” yazısı bulunuyordu. Karenin etrafı, çok değerli ya da kutsal nesnelerin teşhirine öykünülerek, direklerle çevrilmişti. Duvarlara yazılmış “İdare, Vestiyer, Vezne, Yazıhane” kelimeleri ve yanlarındaki oklar, “fig. 1”, “fig.2” gibi ifadeler, müze ziyaretçilerini yönlendirmede kullanılan işaretleri hatırlatıyordu. Cama dışardan okunacak şekilde “Museum/Musée”, içerden okunacak şekildeyse “fig.0” yazılmıştı. Broodthaers bu yerleştirmede sanatın özel mülkle özdeşleştirilmesini hicvetmeye çalışıyordu. Ağustos ayının ortasında, V. Documenta sergisinin ortalarına doğru, Broodthaers yerleştirmedeki aslî unsurları değiştirerek müzeyi dönüştürdü. “Özel Mülk” kelimelerinin yerine Fransızca olarak “Yazmak, Boyamak, Kopyalamak, Tasvir etmek, Konuşmak, Form vermek, Düş Görmek, Değiş tokuş etmek, Yapmak, Anlamlandırmak, Muktedir olmak” yazısını koydu. Bir duvara mavi tebeşirle bir sandal resmi yaptı ve altına şöyle yazdı: “Le noir c’est la fumée” (Siyah dumandır). Camlardaki yazıları değiştirmedi, ama duvar yazılarını siyah boyayla kapattı ve yaldızlı harflerle yeni müzesinin adını yazdı: Musée d’Art Ancien, Département des Aigles, Galerie du XXe siècle [Kadim Sanat Müzesi, Kartallar Departmanı, 20. Yüzyıl Galerisi].

Broodthaers’in kurmaca müzesinin sergilenen çeşitli bölümleri, geleneksel müze pratiklerini –eserleri sınıflandırma, etiketlendirme, saklama, sergileme pratiklerini– tartışmaya açma yönünde öncü bir çabayı temsil eder; eleştiri biçimi de, bizatihi bu pratikleri kullanıp değiştirmektir. Broodthaers stratejilerini Duchamp ile Magritte’ten, kendisi üzerinde önemli etkileri olduğunu belirttiği iki sanatçıdan devşirmiştir. Ama onun müzesinin performatif ve geçici niteliği, kendi döneminin kavramsal sanatıyla ve happening’lerle ilişkilidir. Müze etkinliklerini Düsseldorf Städtische Kunsthalle ve Documenta gibi mekânlarda gerçekleştirmek ve geleneksel müze sergilerinde olduğu gibi davetiyelere, basın bültenlerine, kendisi ya da gerçek müze küratörlerince yapılan açılış konuşmalarına başvurmak suretiyle bu oyunu öyle bir düzeye getirmiştir ki, kendi “kurmaca” müzesi” ile “gerçek” müze (ya da müze sergisi) arasındaki sınırlar zaman zaman bulanıklaşmıştır. Bu olayın gündeme getirebileceği tehlikeyi fark etmiş, müzesinin “kahramanca ve münzevi bir iş olmaktan çıkıp kutsanmaya yaklaştığı” noktada müzeyi kapatmıştır. Ona göre böylesi bir değişimle birlikte, müzesinin “sıkıcılığın altında ezilmesi” sonucu “sadece mantıki” bir sonuç olacaktı.[9]