Sanayi-i Nefise Mektebi hocaları ve öğrencileri.
Sanayi-i Nefise Mektebi (1882-1928) başlıklı doktora tezinin konusu, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan süreçte tek resmî güzel sanatlar okulu olan Sanayi-i Nefise Mektebi’nin kurulduğu 1882’den Güzel Sanatlar Akademisi adını aldığı 1928 yılına kadar sürdürdüğü faaliyetler ve kurduğu ilişkiler ağıdır.
Bu araştırma kapsamında, 1882-1928 yılları arasında, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin eğitim modellerinin, programlarının ve yüklendiği misyonların Osmanlı-Cumhuriyet modernleşmesinin siyasi, toplumsal ve kültürel dinamikleri paralelinde incelenmesi hedeflenmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan süreçte, Sanayi-i Nefise Mektebi/Güzel Sanatlar Akademisi’nin doğrudan sanatçı yetiştiren tek okul olma özelliği okulu sanat ortamında özel bir konuma yerleştirmiş, okulun ve ekollerinin sanat ortamında uzun yıllar yönlendirici bir etkiye hatta bir tür otoriteye sahip olmasını beraberinde getirmiştir. Sanayi-i Nefise Mektebi’nin, eğitimlerini yurt dışında sürdürmüş sanatçılardan oluşan eğitim kadrosu, İmparatorluktan Cumhuriyete kültür politikalarının yürütülmesinde hem yurt içinde hem yurt dışında sergilerin kurulması, teşhirin/temsilin belirlenmesi, koleksiyon yoluyla görsel belleğin oluşturulması gibi çeşitli biçimlerde etkin olmuşlardır.
Bu çalışma kapsamındaki incelemeler İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşivi’nden, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nın Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri’nden belgeler ve ilgili dönemin süreli yayınları ışığında yapılmıştır.
Birinci bölüm “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme Hareketleri: Kültür ve Sanat” başlığı altında, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin kuruluşunu hazırlayan ortam ve etmenleri inceler. Özellikle Tanzimat Dönemi ile Osmanlı İmparatorluğu’nda hızlanan dönüşümün kültür-sanat alanına yansımaları ve İmparatorluğun güzel sanatlarla kurduğu ilişki, bu bölümün odak noktasıdır. İstanbul merkezli yerel sanat ortamının gelişimi ile uluslararası platformda, özellikle evrensel sergilerde İmparatorluğun temsili bu bölümün ana eksenlerindendir. Ayrıca bu bölümde, İmparatorlukta güzel sanatlar eğitiminin gelişimini takip etmek ve bu alanda kurumsal yapılanma girişimlerinin profilini çıkarmak üzere, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki eğitim reformları incelenmiştir.
Tezin ikinci bölümü, “Sanayi-i Nefise Mektebi’nin Kuruluşu ve İlk Dönemi (1882-1908)” başlığını taşır ve okulun kuruluş kararından başlayarak II. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1908’e dek, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin örgütleniş sürecini ve eğitim faaliyetlerini anlatır. Bu kapsamda, kuruluş layihası ile okul için belirlenen hedefler, okulun belirleyici aktörü olarak Osman Hamdi Bey’in tercihleri, okulun kuruluşunda model alınan École des Beaux-Arts ile kurulan ilişki incelenir. “Eğitim Faaliyetleri” alt başlığında, okulun ilk eğitim kadrosu, eğitim programının uyarlanışı, öğrenci profili, yıl sonu sergileri ve Sanayi-i Nefise Mektebi mezunlarının eğitim için yurt dışına gönderilmesi süreci irdelenir. Ayrıca bu dönemde, okulun mezunlarının istihdamı, okulun basındaki görünürlüğü ve okula dair beklentiler de mercek altına alınarak Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk resmî güzel sanatlar okulu olan Sanayi-i Nefise Mektebi’nin konumlandığı yer, devlet yönetimiyle ve toplumla kurduğu ilişki ortaya koyulmaya çalışılır.
Araştırmanın “II. Meşrutiyet Dönemi: Sanayi-i Nefise Mektebi’nde Revizyon (1908-1918)” başlıklı üçüncü bölümü, İmparatorlukta değişen siyasi dinamikler ve kırılma noktaları paralelinde Sanayi-i Nefise Mektebi’nin geçirdiği dönüşüme odaklanır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, Osman Hamdi Bey’in 1910 yılına kadar süren müdürlüğü döneminde, 1909 yılında yönetmeliğin güncellenmesi başta olmak üzere, okulda yaşanan değişimler bu bölümün alt başlıklarından birini oluşturur. Bu yıllarda yeni bir grup öğrencinin Paris’e gönderilmesi, bu öğrencilerin Paris’teki sanat eğitimi ve ortamına dair edindikleri deneyimler ve Sanayi-i Nefise Mektebi’ne getirdikleri eleştiriler, okulda köklü bir dönüşümü tetikleyerek eğitim kadrosunun gençleşmesini ve yeni bir sanat anlayışının benimsenmesini beraberinde getirir. Dolayısıyla 1914 Kuşağı’nın okul kadrolarına dâhil oluşu ve sanatsal yaklaşımı, bu bölümde incelenen dinamiklerdendir. II. Meşrutiyet Dönemi, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin bir anlamda genişlediği bir döneme de denk gelir. Kadınlar için 1914’te kurulan İnas Sanayi-i Nefise Mektebi bu bölümün konularındandır. Kadınlar için düzenlenen eğitim programı, belirlenen hedefler, bu şubenin dönüşümü ve çıktıları “İnas Sanayi-i Nefise Mektebi: Kadınların Sanat Eğitimi” başlığı altında irdelenmiştir. Yine bu yıllarda oluşturulan güzel sanatlar koleksiyonu ve okulun bünyesinde kurulan Âsâr-ı Nakşiye Müzesi, bir alt başlık olarak sunulur. I. Dünya Savaşı’nın getirdiği siyasi dinamikler paralelinde Almanya ile kurulan ilişkinin Sanayi-i Nefise Mektebi’ne yansımaları ve Sanayi-i Nefise Mektebi’nin yetiştirdiği sanatçılarla oluşturduğu ekolün uluslararası alanda görünürlüğü yine bu bölümde sorgulanan konulardan olmuştur. Bu bölüm, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin 1917 yılında Müze-i Hümayun’dan ayrılarak kendi yönetimine kavuşmasıyla tamamlanmaktadır.
Tezin dördüncü bölümü “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne: Sanayi-i Nefise Mektebi’nden Güzel Sanatlar Akademisi’ne (1918-1928) başlığı altında, İmparatorluktan Cumhuriyete geçiş sürecinde okulun geçirdiği dönüşümü ve Cumhuriyetle birlikte gelen yeni ilişkiler ağını inceler. Bu dönem Sanayi-i Nefise Mektebi’nin kısa aralıklarla müdür, bina ve yönetmelik değişimleri yaşadığı bir süreç olarak, okulun tarihinde oldukça hızlı bir dönüşüm sürecine denk gelir. Literatürde var olan 1924 yönetmeliğinin sıra, yapılan arşiv taramalarında 1919 yılına ait bir yönetmelik ve 1926 sonrasına ait düzenlemelere ulaşılmış; bu yeniliklerin okula hangi açılımları getirdiği tartışılmıştır. Ayrıca Galatasaray Sergileri ve Ankara Sergileri gibi ivme kazanan sanat etkinlikleri ile Sanayi-i Nefise Mektebi’nin ilişkisi araştırılmış, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin bu dönemdeki etki alanı anlaşılmaya çalışılmıştır. Okulun daha erken dönemlerinde olduğu gibi, bu dönemde de Sanayi-i Nefise Mektebi mezunlarının yurt dışına gönderilmesi ve bu yeni kuşağın, okul ve İstanbul sanat ortamıyla kurduğu ilişkiler de yaşanan devinimi anlamak için ele alınan konular arasındadır. Bu araştırma kapsamında, Sanayi-i Nefise Mektebi’nin anlatısı okulun isminin Güzel Sanatlar Akademisi olarak güncellenmesi ve yurt dışından dönen sanatçıların kurduğu yeni ilişkiler ağı ve taşıdığı yeni sanatsal yönelimlerin incelenmesiyle sonlanır.
Yazar: Özge Gençel
Danışman: Doç. Dr. Zeynep Yasa Yaman
Yer Bilgisi: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı
Türü: Doktora
Tarih: 2021
Bu tez özeti yazarı tarafından dergimize iletildi. Görsel tezden alındı.