/ Tezler / Neoliberal Bir Müdahale Aracı Olarak Sinema Filmlerinin Desteklenmesi: Türkiye Örneği

15/11/2018 / skopbülten / Canberk Gürer

Yeşim Ustaoğlu, “Tereddüt” filminin oyuncularıyla

Bu çalışma kapsamında, insan yaşayışının bütününe ve hatta ötesine nüfuz eden dönüşümlere neden olan neoliberalizmi, belirgin bir kavramsal çerçeve içerisinde ele almaya çabalamaktayız. Bu kavramsallaştırma çabasına, sözünü ettiğimiz dönüşümlerin pratik bir örneği üzerinden girişmekteyiz. Neoliberalizmin yol açtığı dönüşüm, çoğunlukla bu dönüşümün etkilerinin gündelik hayatta açık bir biçimde hissedildiği alanlar, örneğin eğitim ve sağlık üzerinden incelenmektedir. Fakat biz çalışmamızda, dönüşümün etkilerinin bu açıklıkta tespit edilebileceği bir alandan ziyade, çok daha kenarda kalan bir alana, sinemaya yönelmeyi tercih ettik. Bu kişisel bir tercih olmanın yanında, sinemanın, neoliberalizmin piyasayı toplumsal yapının bütün alanlarına nüfuz edecek biçimde genişletme çabasını yansıtan önemli bir örnek olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle çalışmamızın konusu, 2004 yılında çıkarılan 5224 sayılı “Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkındaki Kanun” kapsamında Türkiye’de 2005 yılından bu yana uygulanmakta olan sinema filmlerinin desteklenmesi mekanizmasıdır.

Çalışmamızın temel tezi, sinema filmlerinin desteklenmesi mekanizmasının, neoliberal bir müdahale aracı olduğudur. Çalışma kapsamında, sinema filmlerine sunulan devlet desteğinin piyasanın genişlemesinin desteklenmesine dönük etkileri incelenecektir.

Neoliberalizmin 1970’lerin sonundan başlayacak bir biçimde uygulamaya konulması, neoliberalizm kavramının söz konusu tarihten bu yana yaşanan dönüşümlerin analiz edilmesinde bir araç olarak kullanılmasına neden olmuştur. Fakat, yaklaşık kırk yıldır yaşanmakta olan dönüşümlerin analizinde kullanılan bu kavramın kullanımına dönük birtakım sorunlar mevcuttur. Kavram, kimi zaman hiç açıklanmadan, kimi zaman ise muğlak bir biçimde açıklanarak kullanılmaktadır. Kavramın kullanımına ilişkin bir diğer sorun ise başvurulan kavramsallaştırmalar konusunda bir fikir birliğinin bulunmamasıdır. Bu kapsamda neoliberalizm basit bir biçimde bir müdahalecilik karşıtlığı olarak ele alınabilmekte ya da içerdiği müdahalecilik teori ile pratik arasındaki çelişkilere bağlanabilmektedir.

Bu kapsamda, çalışmanın birinci bölümünü neoliberalizm kavramı ile neyi ifade ettiğimizi açıklamaya ayırıyoruz. Bunun için ilk kısımda, kavramı tarihsel olarak ele almaktayız. Bunun için öncelikle neoliberalizmin kuramsal temelleri ile neoliberalizm uygulamalarının tarih sahnesinde yerini aldığı dönem gözden geçirilmektedir. Kuramsal temeller ile ilk uygulamalar gözden geçirildiğinde, tarihsel kökenleri itibarıyla neoliberalizme biçimini veren esas aktörler olarak Mises, Hayek ve Friedman karşımıza çıkmaktadır. Çalışma kapsamında, neoliberalizm tahlil edilirken başvurulacak “içeriden” kaynaklar bu isimler olacaktır. Ardından, neoliberalizmin kavramsallaştırılmasına dönük kimi değerlendirmeler incelenmektedir. Bu incelemeye duyulan ihtiyaç, neoliberalizmin çoğu zaman açıklanmayan ya da belirgin bir açıklamaya kavuşmayan bir şekilde kullanılmasından doğmaktadır. Bu kısımda son olarak, neoliberalizmi belirgin bir çerçeve içerisinde analiz aracı olarak kullanabilmek için kavramı farklı eğilimler üzerinden açıklayan örnekler incelenmektedir.

Birinci bölümün ikinci kısımında, neoliberalizm kavramının anlamını tartışmaya Polanyi’nin liberalizme ilişkin tespitlerine başvurarak girişilmektedir. Bu noktada Polanyi’ye başvurmamızın nedeni, liberal bir müdahaleciliği içeren neoliberalizmi anlayabilme çabamıza uygun bir biçimde, Polanyi’nin çifte hareket kavramı ile liberalizmin müdahalecilik eğilimini net bir biçimde açıklıyor oluşudur. Fakat Polanyi’nin liberalizmin içerdiği müdahaleciliğe ilişkin değerli tespitleri ile vardığı sonuç, onu tarihsel olarak haksız çıkarmıştır. Bu nedenle, bu sonuca neden olan eksiklik belirlenmeye çalışılmaktadır. Bu kapsamda, Polanyi’nin gözden kaçırdığı bir müdahale gerekçesini, Dardot ve Laval (2012: 136)’ın “kendi kendini düzenleyen piyasanın işleyişine kamusal müdahaleler” tanımlamasını ödünç alarak, üçüncü hareket olarak adlandırmaktayız. Bu müdahale gerekçesi, neoliberalizm için oluşturacağımız kavramsal çerçeve açısından belirleyici olacaktır.

Birinci bölümün üçüncü ve son kısmında, bu noktaya kadar müdahalecilik temelinde incelemiş bulunduğumuz liberalizm ile neoliberalizm ilişkisi, süreklilik gösterdiği ve ayrıştığı noktalar dikkate alınarak incelenmektedir. Bu incelemede, neoliberalizmin kuramsal temelleri açısından belirleyici olduğunu belirttiğimiz Mises, Hayek ve Friedman temel başvuru noktalarımız olacaktır. Neoliberalizme, bir müdahalecilik türü biçiminde getirmiş olduğumuz tanım bu isimlere başvurarak açıklanmaktadır. Neoliberalizmin müdahalecilik temelinde açıklanışının ardından, bu müdahaleciliğin temel stratejilerinin belirlenmesine geçilmektedir. Bu temel stratejiler, Harvey (2015: 55) tarafından “girişimci bir varlık olarak inşa” ve “iyi bir iş iklimi yaratmak” biçiminde ifade edilen fakat neoliberalizmin teorisi ile pratiği arasındaki gerimli ilişkiden kaynaklandığı belirtilen stratejilere benzer bir biçimde, bir kez daha Dardot ve Laval (2012: 199)’dan ödünç aldığımız adlandırmalar ile “girişimci öznenin üretimi” ve “piyasa durumlarının yaratılması”dır. Bu stratejiler, neoliberalizmin piyasanın temel aktörü olarak girişimciyi üretmek için piyasaya mümkün olan en geniş alanın yaratılmasını öngörmektedir. Bu nedenle, toplumsal politikalar ve kamusal harcamalar eliyle çeşitli müdahale araçlarına başvurulmaktadır.

Çalışmanın ikinci bölümünü, bu müdahale araçlarının Türkiye’den bir örneğini, sinema filmlerinin desteklenmesi mekanizmasını incelemeye ayırıyoruz. Sinema filmlerinin desteklenmesine neoliberal bir müdahale aracı olarak başvurmak yoluyla piyasayı nicelik ve nitelik bakımından genişletmeye dönük çabanın incelendiği bu bölümde, öncelikle Türkiye sinemasının 120 yıllık tarihi iktisadi bir çerçeveden dönemselleştirilmektedir. Böylece, sinema piyasasının durumu, devlet müdahaleleri ile ilişkisi de göz önünde bulundurularak tespit edilecektir. Türkiye sineması, bu amaçla, yedi döneme ayrılarak incelenmektedir. Bu dönemselleştirmede esas olarak bağlı kaldığımız kıstas, sinemanın geçirdiği iktisadi dönüşümlerdir. Dönemler incelenirken, devlet müdahalelerinin bu dönüşümlere etkileri belirlenmeye çalışılmıştır.

Bu bölümün ikinci kısmında, sinema filmlerinin desteklenmesi mekanizması, ilk bölümde çizmeye çalıştığımız kavramsal çerçeve ekseninde incelemeye tabi tutulmaktadır. Bu amaçla, öncelikle mekanizmanın kurgusu ve uygulanma biçimi, girişimci öznenin üretimi ve piyasa durumlarının yaratılması stratejileri kapsamında değerlendirilmektedir. Son kısımda, piyasanın niceliksel olarak geçirmekte olduğu dönüşüm; film ve seyirci sayıları, hasılat ve destekleme miktarları gibi piyasaya ilişkin ampirik veriler üzerinden değerlendirilecek ve piyasanın genişlemesini desteklemeye dönük bir müdahale aracı olarak destekleme mekanizmasının amacına ulaşıp ulaşmadığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Sonuç bölümü ise tezin temel sonuçlarını değerlendirmeye ayrılmıştır.[1]

Yazar: Canberk Gürer

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Meltem Kayıran

Yer Bilgisi: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye (Kamu) Ekonomisi Anabilim Dalı

Türü: Yüksek Lisans

Yılı: 2017

[1] Metin, yazarın e-skop’a ilettiği tezin “Giriş” kısmından alınmıştır. Tezin tamamını okumak için bkz. neoliberal_müdahale.pdf

sinema