20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren temellük sanatının [appropriation art] yükselişe geçmesiyle birlikte telif hakkı ihlali davalarında da büyük artış yaşandı. Başkalarının eserlerinden yararlanırken dava edilmeyi beklemeyen sanatçılar, telifli eserlerin adil kullanım sınırlarının nerede başlayıp nerede bittiğini çoğunlukla bilemiyorlar. Adil kullanımın incelemeye alındığı büyük davaların birçoğu birbirine benziyor: Eserinin başka bir sanatçı tarafından kendi izni olmaksızın kullanıldığını gören bir fotoğrafçı, söz konusu sanatçıya dava açıyor. Fotoğrafçılar bu şekilde izinsiz kullanımın kanuna aykırı olduğunu öne sürseler de, adil kullanımın sınırları yıllar içinde eseri temellük eden sanatçının lehine olacak şekilde genişledi. Temellük pratiği yaygınlaşıp kabul gördükçe, adil kullanım analizleri de değişen sanat ortamına uygun olarak değişti.[1]
Aşağıda, telif hakkı ihlali davalarında adil kullanımın nasıl değerlendirildiğini gösteren birkaç örneğe yer veriyoruz. Hyperallergic dergisinin telif haklarıyla ilgili dosyalarından geniş bir derleme için bkz. copyright
1990’ların Başında Görülen Koons’a Karşı Rogers Davası
Temellük sanatının başat isimlerinden Jeff Koons, mütemadiyen telif hakkı ihlali davalarıyla karşı karşıya kalıyor. Koons’a açılan davalardan bir tanesi, adil kullanım analizlerinin yıllar içinde nasıl bir evrim geçirdiğini gösteriyor.
Fotoğrafçı Art Rogers, kucaklarında köpek yavrularıyla oturan bir çifte ait fotoğrafını heykele dönüştürdüğü için 1989’da Koons’a dava açmıştı. Koons, eserinin, “toplumun genelini” hicvetmek veya parodileştirmek için başka eserleri temellük eden bir sanat hareketinin parçası olduğunu öne sürdü. Ancak mahkeme bu savunmayı reddetti ve şu sonuca vardı: “Kopyalanan eser, en azından kısmen, parodinin nesnesi olmalıdır; aksi halde orijinal eseri hatırlatmaya gerek olmazdı”. Yani Koons’un, kullandığı fotoğrafın da parodisini yapması gerekiyordu. Mahkeme, adil kullanımın belirlenmesinde böyle bir karara bağlı kalmanın şart olduğunu, “aksi halde kopyacının, toplumun geneli üzerine bir açıklamada bulunmak için başka birine ait telifli bir eseri kullanmasına hiçbir sınır konamayacağını” kaydetti. Ancak bu karar, daha sonraki davalarda hükümsüz kılınacaktı.
Adil Kullanımın Belirlenmesinde “Dönüştürme” Kıstası
1994’te müzik alanında bir telif hakkı ihlali davasında alınan kararın, görsel sanatları da etkileyecek sonuçları olacaktı. Acuff-Rose müzik şirketi, Roy Orbison’ın Pretty Woman adlı şarkısının kendilerine ait olan telif haklarını ihlal ettikleri gerekçesiyle, aynı isimle bir parça yayınlayan bir rap grubuna dava açmıştı. ABD Yüksek Mahkemesi, “adil kullanım incelemesinin temel amacını” şöyle tanımlayacaktı: Yeni eserin “orijinal eseri yeni bir anlatımla, anlamla veya mesajla değiştirerek, yeni bir unsur, başka bir amaç ya da farklı bir nitelik katıp katmadığının belirlenmesi”; yani, yeni eserin “dönüştürücü” olup olmadığının, veya ne ölçüde dönüştürücü olduğunun tespit edilmesi. Orijinal eser üzerine yorum yapma şartı ile “dönüştürücü nitelik taşıma” şartını birleştiren bu kıstas, adil kullanım ilkesinin geçerlilik alanını genişletiyordu.
Jeff Koons’a açılan bir diğer büyük dava, fotoğrafçı Andrea Blanch’in, Koons’un Niagara (2000) adlı eserinde kendisine ait bir fotoğrafı izinsiz kullanması üzerineydi. Mahkeme, Koons’un fotoğrafı kullanma biçiminin “dönüştürücü” olduğuna karar vererek davacının talebini reddetti: Mahkemeye göre Koons’un eseri, “kuşe kâğıda basılan bir Amerikan ‘yaşam tarzı’ dergisinde yayınlanmak üzere çekilmiş bir moda fotoğrafını kullanırken, renkleri ve arka planı, mecrayı, resmedilen nesnelerin boyut ve ayrıntılarını, en önemlisi de fotoğrafın amacını ve anlamını değiştirdiği –bir Alman galeri mekânında [Deutsche Bank] sergilenmek üzere sipariş edilen dev bir resmin parçası haline getirdiği– için” dönüştürücü nitelik taşıyordu. Koons’un kazandığı bu davada, orijinal eserle aradaki farklılıklar lehte karar verilmesine temel oluşturmuştu.
Sol: Andrea Blanch, "Silk Sandals by Gucci". Sağ: Koons, "Niagara"
Ancak pratikte bu ölçüt her zaman karşılanmayabiliyor. Mr. Brainwash adıyla tanınan sanatçı Thierry Guetta, Denis Morris’in çektiği 1977 tarihli bir Sid Vicious fotoğrafını izinsiz kullandığı gerekçesiyle fotoğrafçı tarafından dava edildi. Guetta orijinal fotoğraf üzerinde ufak değişiklikler yapmıştı: kontrastı artırıp birkaç renk katmıştı. Mahkeme 2013’te verdiği kararda Guetta’nın savunmasını ikna edici bulmamış, imajların özünde hâlâ aynı “Sid Vicious resimleri” olduğuna hükmetmişti.
Prince’e Karşı Cariou Davası
2013’te nihai karara bağlanan Prince’e Karşı Cariou davası, adil kullanımın sınırlarıyla ilgili mevcut çerçeveyi tamamen değiştirdi. Sanatçı Richard Prince’in, fotoğrafçı Patrick Cariou’nun Jamaika dağlarında çektiği fotoğrafları ufak değişiklikler yaparak kullanmasının adil kullanım olduğuna karar verildi. Prince, Cariou’nun fotoğraflarını büyüterek tuvale aktarmış, üzerlerinde ufak değişiklikler yapmıştı. Mahkeme, Prince lehine aldığı kararda şöyle diyordu: “Bir eserin dönüştürücü nitelik taşıması için, orijinal eser hakkında veya o eserin yaratıcısı hakkında yorumda bulunulmasını şart koşan bir kanun hükmü bulunmamaktadır”; ayrıca, eserlerin bazıları orijinallerle arada çok ufak farklılıklar içeriyor olsa da, Prince’in “eserleri, Cariou’nun fotoğraflarından tamamen farklı bir estetik sergilemektedir”. Prince mahkemede, “herhangi bir mesaj verme niyetinde olmadığını” ve “yeni bir anlam veya yeni bir mesajla yeni bir şey yaratmaya çalışmadığını” söylemiş olmasına rağmen, bu karar alınmıştı.
Sol: Patrick Cariou, “Yes Rasta” fotoğraf serisinden. Sağ: Richard Prince, “Canal Zone” serisinden
Oysa Patrick Cariou’nun ilk dava açtığı 2011 yılında mahkeme Prince’in aleyhine karar vermiş, telif haklarını ihlal eden bu eserlerin sergilenmesini yasaklamıştı. Cariou, konuyla ilgili açıklamalarında, fotoğrafları kullanılırken kendisinden izin alınmadığını, resimlerin sergiden kaldırılması için çektiği ihtarnamenin dikkate alınmadığını belirtmişti. Bu arada Prince’in "Canal Zone" sergisindeki eserlerin satışından toplam 10,5 milyon dolar elde edilmişti. Cariou'ya ait Rasta portresi, serginin tanıtımı için dev ilan panolarında ve 7500 adet basılan kartlarda kullanılmıştı. Buna karşılık, Cariou’nun o güne kadar satışa çıkarmadığı fotoğraflarını sergilemeyi tasarlayan bir galeri, Gagosian Galerisi’nde açılan ve büyük ilgi gören Prince sergisi yüzünden bu planından vazgeçmişti. Temyiz mahkemesinin 2013’te Prince lehine verdiği karar, görsel sanat alanında kopyalamanın önündeki bütün engellerin kalkacağı endişesini doğurmuştu.
Nitekim Richard Prince bu kararın ardından daha da ileri gitmiş, Instagram’da yayınlanan birtakım fotoğrafların ekran resmini çekip büyüterek doğrudan sergilemişti. 2014’te Gagosian Galerisi’nde açılan “Richard Prince: New Portraits” sergisinde yer alan ve tanesi 100 bin dolara satıldığı söylenen baskılarda Prince’in orijinal görsellere yegâne müdahalesi, görsellerin bulunduğu Instagram hesaplarına yazdığı kısa yorumlardı.
Richard Prince, “New Portaits”, 2014
Sol: Richard Prince’in “New Portraits” sergisinden. Sağ: Dan Graham, “Rastafarian Smoking a Joint, Jamaica”, 1996
2016’da fotoğrafçı Dan Graham, Prince’in portreler sergisinde yer alan ve kendisine ait olan bir fotoğrafın izinsiz kullanıldığı gerekçesiyle Prince’e ve galeriye dava açtı. Graham, Prince’in fotoğraf üzerinde yaptığı tek değişikliğin boyutlarını değiştirip köşelerini kırpmak olduğunu söylüyordu. Sergide fotoğrafının kullanılması için kendisinden izin alınmadığını, ayrıca katalogda veya diğer bültenlerde isminin anılmadığını belirtiyordu.
Richard Prince ve Gagosian Galerisi, Prince’in eserinin “dönüştürücü” nitelik taşıdığını iddia ederek davanın reddini talep etti, ancak mahkeme Temmuz 2016’da aldığı ön kararda Prince aleyhine hüküm vererek davanın görülmesine karar verdi: “Her iki eserde de ana imaj fotoğrafın kendisidir. Prince, Graham’in kullandığı komposizyonda, sunumda, ölçekte, renk paletinde ve mecrada önemli bir değişiklik yapmamıştır.” [EG]
Kaynaklar:
When Does an Artist’s Appropriation Become Copyright Infringement?
Court of Appeals Reverses Ruling on Cariou v. Prince
Photographer Sues Artist Richard Prince, Larry Gagosian, and His Gallery
gagosian.com/exhibitions/richard-prince
Photographer’s Copyright Suit Against Richard Prince’s ‘Instagram Art’ To Go Ahead
Cariou vs. Prince
Cariou Fights Copyright Appeal