Geçtiğimiz günlerde, Hint asıllı şair, film yapımcısı ve amatör etno-müzikolog Deben Bhattacharya’nın 1955’te modifiye edilmiş bir kamyonetle Fransa’dan Hindistan’a seyahat ederek yerel müzisyenlerin seslerini kaydettiği Paris to Calcutta: Men and Music on the Desert Road adlı albümü yayınlandı. Sublime Recordings etiketiyle, sınırlı sayıda yayınlanan dört CD’lik albüme, yol boyunca çekilen fotoğraflardan, Bhattacharya’nın detaylı kayıt notlarından ve müzik transkripsiyonlarından oluşan 160 sayfalık bir kitapçık eşlik ediyor.
2001 yılında Paris’te ölen Bhattacharya, 1921’de Hindistan’ın Benares kentinde, Hindu rahipleri ve âlimlerden oluşan bir ailede doğuyor. 1949’da Londra’ya giderek BBC’de radyo yapımcılığına başlıyor ve burada tüm dünyadan toplanmış geniş bir müzik arşiviyle karşılaşıyor. Ancak arşivdeki eserlerin, bağlamlarını ve yaratıcılarını yeterince yansıtmadığını düşünerek, bizzat yola çıkıp kayıt yapmaya karar veriyor. O dönem mimari üzerine çalışan ve müzikle ilgilenmese de Le Corbusier’nin tasarladığı Chandigarh kentini görmek isteyen Colin Glennie’yle birlikte, süt kamyonundan bozma bir karavanla yola çıkıyorlar. Ağustos 1955’te Londra’dan yola çıkan ikili, Yunanistan, Türkiye, Suriye, Ürdün, Irak, İran, Afganistan, Pakistan’dan geçerek nihayet Hindistan’a varıyor ve 40 saatlik ses kaydıyla, Mart 1956’da Paris’e geri dönüyor.
Deben Bhattacharya (1921-2001), kayıt yaparken.
Bhattacharya, Gaziantep’te müzisyenlerle.
Görüntü çoğaltma teknolojilerinin görsel sanatlarda yarattığı muazzam etki gibi, 1920’lerin sonundan itibaren gelişen kayıt cihazları da yerel sesler arasındaki etkileşimi ve müziğin kozmopolitleşmesini büsbütün hızlandırmıştı (bugün post-kolonyal çalışmalarda hararetle tartışılan "kültürel temellük" mefhumu henüz ortada yoktu). Bhattacharya’nın Music on the Desert Road albümünü ilk yayınladığı 1950’lerin sonu, etno-müzikologların ellerinde kayıt cihazı ve fotoğraf makineleriyle “dünya müziği”ni keşfe çıktığı yıllardı. Tabii 1990’lar sonrasında, küreselleşme dalgasıyla birlikte yerleşen “dünya müziği” tabirinin yerine o dönemde “halk müziği” veya “ilkel müzik” gibi ifadeler kullanılıyordu. Bu araştırmacılar arasında en önemlisi, Brian Eno’nun “Dünya Müziği fenomeni kısmen onun çabalarıyla doğmuştur” dediği Amerikalı etno-müzikolog Alan Lomax'ti. Robert Johnson, Woodie Guthrie, Pete Seeger gibi Amerikan folk müzisyenlerinin keşfedilip geniş kitlelere ulaşmasını sağlayan Lomax, 1954’ten itibaren Columbia Records etiketiyle yayınlanan toplam 18 albümlük bir “Dünya Halk Müziği ve İlkel Müzik Kütüphanesi” serisi hazırlamıştı. (Bu seriden bazı albümleri şuradan indirebilirsiniz.) Venezüella’dan Endonezya’ya, Japonya’dan Brezilya ve İngiltere’ye sayısız ülkeden yerel sesleri biraraya getiren koleksiyon, Miles Davis, Gil Evans gibi pek çok müzisyen üzerinde etkili olmuştu.
Alan Lomax (1915-2002)
Bhattacharya’nın Music on the Desert Road albümü de, Lomax’in dev koleksiyonuna göre daha dar bir coğrafyayı kapsamakla birlikte, Batılı müzisyenler üzerinde çok etkili olmuştu. Örneğin Frank Zappa 1993 tarihli bir söyleşisinde, 1956’da çıkan albümü sürekli dinlediğini, Ortadoğu ve Hint ezgilerinin kendi doğaçlamalarında büyük etkisi olduğunu söylüyordu.
Bhattacharya’nın albümünde Türkiye’den Şaban Akdağ, Hasan Sayın, Rıza Ergin, Vakkas ve Feyzi Kaplan, Hüseyin Eroğlu, Raif Karslıgil gibi isimler var; ayrıca Kilis’te bir imamın cemaatiyle seslendirdiği Mevlit kaydı yer alıyor. Bizim için belki de asıl ilginci, Bhattacharya’nın İstanbul’dan geçtiği tarihin, gayri Müslimlere yönelik katliam ve yağmaların yaşandığı 6-7 Eylül olaylarına denk gelmiş olması. İstanbul’a tam da bu olaylar sırasında gelen Bhattacharya, gezi günlüğüne şunları kaydetmiş: “İstanbul’dan nefret ettim, ama gördüklerimin üzerimde bu kadar olumsuz etki bırakmasından da nefret ettim. Dünyada hiçbir ülkenin fanatizmden azade olmadığını unutmuştum.”
Paris to Calcutta: Men and Music on the Desert Road albümünü şuradan dinleyebilirsiniz: sublimefrequencies.bandcamp.com
Kaynaklar:
www.atlasobscura.com
sublimefrequencies.bandcamp.com
www.afka.net
www.sublimefrequencies.com
www.rollingstone.com
theworldjukebox.wordpress.com