/ Dadanın 100. Yılı / Küresel Dada: Bir 100. Yıl Sergisi

Tristan Tzara’nın tamama ermemiş yayın projesi Dadaglobe gerçekleşseydi, 300 sayfalık devasa bir antoloji olacaktı. Zürih'te Dada'nın dağılmasının ardından Paris'e giden ve kendisini Dada hareketinin önderi ilan eden Tzara, 1920'de Dada'nın birikimini temsil etmek üzere bu kitap için 50 sanatçıdan dört ayrı kategoride eser üretmelerini istemişti. Avrupa'nın her yanından ve ABD'den katkılarla, kitap 10.000 adet basılacaktı. Ertesi yıl, tam da kitap malzemesinin büyük kısmı toparlanmışken, yayın projesini Tzara'yla birlikte yürüten Francis Picabia'nın hem Dada'dan hem de bu projeden çekilmesi ve maliyetin yükselmesi üzerine Dadaglobe basılamadan kaldı. Dadacıların kitap için ürettikleri küçük boyutlu, kâğıt üzerine eserler ve fotoğraflar yıllar sonra, Tzara'nın ölümünün ardından müzayedeye çıktı ve çeşitli koleksiyonlara dağıldı. Dada'nın Zürih'te kuruluşunun 100. yılı dolayısıyla, Kunsthaus Zürich'in düzenlediği ve akim kalmış bu yayına adadığı "Dadaglobe Reconstructed" başlıklı sergi (26 Şubat-8 Mayıs 2016), şimdi de New York'taki Modern Sanat Müzesi MoMA'da açıldı (12 Haziran-18 Eylül 2016). Sergi, kamusal ve özel koleksiyonlardan derlenen yaklaşık 200 fotoğraf, desen, fotomontaj ve kolajın yanı sıra, el yazmaları, belgeler, metinler ve şiirlerden oluşuyor. Serginin küratörü ve kataloğun editörü sanat tarihçisi Adrian Sudhalter, belgeler arasında bulunan Tzara'nın listelerinin, notlarının, yazışmalarının izinden giderek, olabildiğince onun tasarladığı kitaba yakın bir yayını ve sergiyi yüz yıl sonra gerçekleştirmiş oldu.

"Bir sanat ve edebiyat hareketi olarak Dada'nın şahikası ve röprodüksiyon olarak sanat eserinin zafer şarkısı" diye nitelenen "efsanevi ve esrarengiz" başyapıt Dadaglobe,[1] aslında bir değil iki yarım kalmış yayın projesine işaret ediyor çünkü Tzara'nın başka bir Dada kurucu figüründen, Richard Huelsenbeck'ten devralıp kendine mal ettiği bir proje. Her ne kadar Dada'yı bütün unsurlarıyla temsil etmeyi hedefleyen kapsayıcı bir yayın olarak tasavvur edilse de, Dada'nın Zürih'ten başka kentlere yayılması sürecinde dadacılar arasında yaşanan çekişmeleri de su yüzüne çıkaran bir girişim bu. Huelsenbeck Dada'yı Zürih'ten Berlin'e taşımıştı ve orada çıkardıkları Der Dada dergisinin ilk sayısında (Haziran 1919), Dadaco başlığıyla yayınlanacak iddialı bir antolojiyi duyurmuştu. Huelsenbeck'in derleyeceği ve prestijli yayınevi Kurt Wolff'un 1920 yılının başında Münih'te basacağı, Dada'nın o zamana kadarki en kapsamlı yayın tasarısı 'Büyük Dada Dünya Atlası', Dada şiirleri, metinleri, kolajları ve desenlerinden oluşacaktı. Hans Richter'e göre Huelsenbeck, "çoğu zaman isyanlara ve kişisel ihtilaflara harcadığı azgın enerjisini bu kitaba yöneltmişti".[2] Hazırlıkları ilerleyen kitabın Dada'ya yaraşır çarpıcı sayfa düzeni, grafikleri, tipografisi bir süre sonra ortaya çıkmıştı çünkü Wolff 1920 Şubat'ında 16 sayfanın deneme baskılarını Huelsenbeck'e yollamıştı.[3] Ancak muhtemelen mali nedenlerden dolayı, bir süre sonra yayından vazgeçildi. Gerçekleşmiş olsa, tüm dünyadaki dadacıları içine alacak 'atlas', Dada'nın ilk kolektif ve enternasyonal antolojisi olacaktı. Tam da bu yüzden Tzara'nın ilgisini çekiyordu ve böyle kapsayıcı bir antolojiyi hazırlamak konusunda Dada hareketinin başı olarak kendisini Huelsenbeck'ten çok daha elverişli bir konumda görüyordu. Zaten mümkün olduğu kadar çok sayıda sanatçıyı Dada'ya ve antolojiye bağlamak konusunda Huelsenbeck'e yardımcı olmuştu. Mesela 22 Ağustos 1919'da Huelsenbeck'e yazdığı bir mektupta Giorgio de Chirico'dan "İtalyan dadacı" diye bahsediyordu. Tzara, de Chirico'yla yazışmış, ona Dada yayınlarından bazılarını göndermiş ve iki işinin Dadaco'da yayınlanması için onu ikna etmişti.[4]

                                                Berlin'de çıkan Der Dada dergisinde, Richard Huelsenbeck'in editörlüğünde yayınlanacak Dadaco başlıklı antolojinin duyurusu ve antolojinin Hugo Ball'a ayrılmış bir sayfasının deneme baskısı.

Dadaco gerçekleşemeden kalınca, Huelsenbeck topladığı malzemeyle, 1920 yazında Berlin'deki Birinci Uluslararası Dada Fuarı ile aynı zamana denk getirerek Dada Almanach'ı yayınladı. Tzara ise zaten destek olduğu Dadaco tasarısını sahiplendi ve Huelsenbeck'in atlasıyla aynı formatta fakat daha da iddialı kendi yayın projesini yürütmeye girişti. Sanatçılara gönderdiği, katkılarını isteyen davet mektubu, 'Dada Hareketi' antetli kâğıda yazılmıştı ve Tzara'nın Dada'yı bir şirket parodisi gibi örgütleme girişiminin bir parçasıydı. Berlin'in ele avuca gelmeyen 'Ulu Dada'sı Johannes Baader, 19 Kasım 1920'de Hannah Höch'e yazdığı mektupta Tzara'nın girişiminden bahsediyordu:

Dün Paris'ten müthiş bir davet geldi. Gelecek yıl Mart'ta, Tzara, Serner, Picabia ve Ribemont-Dessaignes, Almanların gerçekleştirmeyi beceremedikleri Dadaco'yu Paris'te yayınlayacaklar. (Raoul'un de yakında eline geçeceğini tahmin ettiğim) davet mektubu çok ustaca, çok ayrıntılı ve çok iyi.[5]

Baader antoloji için Paris'ten aldığı daveti büyük bir hevesle karşılamıştı çünkü Huelsenbeck'le pek arası yoktu. Böylelikle, Huelsenbeck'in yerini Tzara, Dadaco'nun yerini Dadaglobe aldı; ortak proje, rakip projeye dönüştü. 1916'da durgun bir kent olan Zürih'teki bir kabarede başlayan Dada nasıl ortalığı karıştırdıysa, Tzara'nın hayal ettiği yayın da herkesi ayağa kaldıracaktı:

...sanki bir açık hava sirkinde gerçekleşen müthiş bir yeni sanat sergisi gibi sersemletici, baş döndürücü, ebedi ve yeni bir atmosfer tümüne hâkim olmalı; her sayfa patlamalı.[6]

Richard Huelsenbeck'in Berlin'de yayınladığı Dada Almanach ve Tristan Tzara'nın Paris'te yayınlamayı planladığı Dadaglobe antolojisi için sanatçılara yolladığı davet mektubu. MoMA'daki sergide yer alan 8 Kasım 1920 tarihli bu mektup, Tzara'nın yanı sıra Picabia ve Georges Ribemont-Dessaignes tarafından imzalanmış ve Christian Schad'a gönderilmişti.

Tzara, sanatçılardan dört farklı kategoride eser talep etmişti: otoportre fotoğraf; eser fotoğrafı; özgün desen; kitap için sayfa mizanpajı. Sergilenmek üzere değil, yayınlanmak üzere üretilecek eserler, sanat yapıtının röprodüksiyonu konusunu gündeme getirmişti.[7] Dadacılar zaten özgün sanat eseri mitini alaşağı etmek için ellerinden geleni esirgemiyorlar, kendilerinin ya da başkalarının eserlerine sonradan müdahale ederek dönüştürüyorlar, sergiledikleri eserlerin kaybolmasına aldırmıyorlardı. Dadaglobe projesi, sanat eserinin fiziki varlığı ile fotomekanik olarak ya da baskı yoluyla üretilmiş röprodüksiyonu arasındaki ilişkiyi hiç olmadığı kadar sorunsallaştırmıştı. 1920'de sergilenen bir afişine Max Ernst "Dada Durmaz – Dada Kendini Yeniden Üretir" diye yazarken, bir yandan tekrar eden iki heceden oluşan 'Dada' sözcüğüne atıf yapıyordu, bir yandan da sanat eserinin biricikliği fikrini yıkan, Dada'ya içkin yineleme, çoğaltma, yeniden üretme süreçlerine işaret ediyordu.[8]

Solda, Marcel Duchamp'nın (Camın Diğer Yüzünden) Neredeyse Bir Saat, Bir Göz Kapalı, Bakılmak Üzere başlıklı, cam üzerine yaptığı resmi. Sağda, Dadaglobe'a gönderdiği, eserin kartpostal büyüklüğündeki fotoğrafı. Fotoğraf camın ters tarafından çekildiği için, yüzeyindeki kimi ayrıntılar kaybolurken, tesadüfen aynı mekânda bulunan Brancusi'nin bir heykeli camın arkasından görünerek, Duchamp'nın eserinin bir parçası haline geliyordu. Biricik sanat eseri, sonsuz sayıda röprodüksiyondan ve dönüşümden oluşan zincirin sadece bir halkasıydı.

Dadaglobe için kolaj, fotoğraf, fotomontaj, desen ve şiir gönderen sanatçılar arasında, Dada'nın Berlin ve Paris'teki temsilcilerinin yanı sıra, De Stijl'in kurucusu Theo van Doesburg ve Constantin Brancusi gibi beklenmedik kişiler de vardı. Van Doesburg, kendisininkinin zıddı bir sanat hareketine katkıda bulunmasının yakışık almayacağını düşünse de, I. K. Bonset mahlasıyla, arkası dönük bir portresini yollamaktan geri kalmamıştı. Başının üzerinde el yazısıyla oluşturduğu bir hale vardı: "her şeye ve herkese karşıyım." Tzara'nın sanatçıları "özgürce müdahale edebileceğiniz portreler gönderin" diye uyarması kışkırtıcı olmuştu. Picabia ilk fotomontajını üretmiş; Man Ray'in çektiği ve kendi çıkardığı 391 dergisinde yayınlanan fotoğrafını, oradan keserek yeniden kullanmıştı. Böylece aynı imajı üçüncü kez dönüşüme sokmuştu. Resmin etrafında grafitti'lerden ve dergilerden kesilmiş kadın bacaklarından oluşan bir portre kurgulamıştı. Keza, Max Ernst'in portresi de bir fotomontajdı. Çekingen Sophie Taeuber ise yüzünün yarısını kendi ahşap büstü "Dada Kafası"nın gerisine saklamıştı. Dadaglobe için üretilen eserler arasında, tıpkı bu portreler gibi, Dada'nın kimi ikonik eserleri yer alıyordu.

                                          Theo van Doesburg, I. K. Bonset Portresi: Her Şeye ve Herkese Karşıyım ve Francis Picabia, Rastadada Resmi.

Sophie Taeuber, Dada Kafasıyla Sophie Taeuber Portresi ve Max Ernst, Kum Torbası ya da Buonarroti'nin Ölümsüzlüğü.

Dadaglobe yayınlanmış olsa, Dada'nın türlü çoğaltma teknikleri aracılığıyla bağlantılanan, enternasyonal bir ağ olduğunu gözler önüne serecekti. [NAA]

MoMA'daki sergide yer alan eserlerin tümünün listesi ve imajları için: http://press.moma.org/wp-content/files_mf/4_dadaglobereconstructed_finalchecklist.pdf