Cézanne ve Zola: Bir Dostluğun Öyküsü

Paul Cézanne ve Émile Zola’nın 12-13 yaşlarında ortaokul sıralarında kurdukları dostluk, ikisinin de yaşamlarında ve yapıtlarında derin izler bırakır; sanat ve edebiyat tarihçileri, yaşamöyküsü yazarları tarafından sıklıkla işlenir. Diğer okul arkadaşları Baptistin Baille’la birlikte, uzun yıllar süren dostlukları nedeniyle “ayrılmaz üçlü” olarak adlandırılırlar. Bu arkadaşlığı “edebiyat ve sanat tarihinde belki de eşi benzeri olmayan, olağanüstü bir olay” olarak niteleyen Mitterand’ın[1] bu görüşüne katılmamak olanaksız.

Paul Cézanne, 1839’da, Aix-en-Provence’ta, Elisabeth Aubert ve Louis- Auguste Cézanne’ın evlilik dışı çocuğu olarak dünyaya gelir; annesiyle babası evlendiklerinde Paul beş, kardeşi Marie üç yaşındadır. Şapka ticaretinden kazandığı parayı, batan bir bankayı ele geçirerek servete dönüştüren Louis-Auguste Cézanne, ev halkını birçok şeyden yoksun bırakan cimriliği ve sertliğiyle, Balzac’ın roman kişisi Grandet Baba’ya benzer.[2] Ataları İtalya’nın Cesena kentinden Fransa’ya göç eden Louis-Auguste’ün cimriliğinin nedeni yoksulluktan gelmesi olabilir.[3] Paul, babasından gelen küçük bir harçlıkla ve annesinin gizlice verdiği paralarla yetinmek zorunda kalır.

1840’ta Paris’te doğan Émile Zola, İtalyan mühendis François Zola’yla genç karısı Emilie Aubert’in tek çocuğudur. Babasının işi nedeniyle Aix’te büyür. François Zola Aix Barajı’nın yapımı sırasında zatürreye yakalanır. Émile, yedi yaşında yetim kalır. Babasının saygın anısı sayesinde burslu okur. Paris aksanı ve peltekliği nedeniyle okulda aşağılanan Émile, Paul ve Baptistin’le kurduğu dostlukla yalnızlıktan kurtulur. Zekâ, olgunluk ve kültür bakımından yaşıtlarına benzemeyen üç çocuk yıllarca dost kalırlar.[4] Émile, babasının ölümüyle yoksul sayılacak bir çocukluk geçirse de, annesi, anneannesi ve dedesinin sevgisiyle sarmalanmıştır. Paul’le arkadaşlığı ona, bir çocuğun “babasını yitirmesi kadar”, “babasının, hatta zengin bir babasının olmasının da” zor bir şey olduğunu öğretecektir.[5]

Paul Cézanne, Portrait d'Emile Zola, 1862-1864.

İlk Ayrılık: Arkadaş mı, Öğretmen mi?

Ailenin barajla ilgili hakları için hukuk savaşı verirken Aix ve Paris arasında mekik dokuyan Émilie Zola, sonunda başkente yerleşir. Émile de 1858’de annesinin ardından Paris’e gider. Paris’te resim çalışmayı düşleyen Paul ise, babasının isteğiyle Aix’te hukuk okur. Onu memnun etmek için bir süre bankada çalışırsa da gönlü resimdedir; Jas de Bouffan’daki malikânenin duvarlarına resimler yapar.[6] İki arkadaş sık sık yazışırlar. Birbirlerine bazen nükteli koşuklar yollar; bazen sanat ve edebiyattan söz ederler. Çetin koşullarda yaşayan Émile’in tek eğlencesi sayılabilecek bu yazışmalar, aynı zamanda iki genç için de “bir tür üniversite eğitimi” gibidir.[7]

Zola, Paris Salonu’na ilk kez 1859’da gider.[8] Salon'a, o yıl Manet, Fantin- Latour, Whistler, Millet gibi öncü ressamların yapıtları alınmamıştır. Aynı günlerde Seine kıyısındaki sahaflarda bulduğu sanat kitaplarını inceleyen Zola, Cézanne’a, sanat hakkındaki görüşlerini yansıtan, bazen âdeta ders veren mektuplar yazar. Nisan 1860 tarihli mektubunda, Aix’te Paul’ün öğretmeni olan ressam[9] hakkında uyarılarda bulunur. Ekmek derdiyle ticari resimler yapan bu adama çok fazla hayran olmamalıdır. Resim yalnızca güzellik, yalnızca “bir kumaşın kıvrımları” değildir; daha “yüce” bir şeydir. Örneğin Rembrandt’ın ışık oyunları, çizdiği kişilerin “en çirkinlerine bile” “şiirsellik” katar.[10] Bakalorya sınavını başaramadığı için Gümrükte çalışmaya başlayan Zola, aynı ay Cézanne’a yazdığı bir başka mektupta, “çoğu aptal” memurların arasında, “kalem gıcırtıları” içinde olmaktan yakınır. Sık sık sanattan söz ettiği bu uzun mektupta, arkadaşına ders vermeyi sürdürür. “Ukalâlık yaptığımı sanma (...) ne zaman sana öğüt verecek olsam, duraksıyorum, bu benim işim mi diye kendime soruyorum” der. Paul, resim konusunda “kararlı” olmalı, bunu “saygısızlık etmeden” ailesine göstermelidir.[11] Temmuz’da yolladığı mektuptaysa, o güne dek ciddi ve düzenli bir çalışma yapmadığını düşündüğü Paul’ü neredeyse azarlar. Kendini yetersiz görmeye hakkı olmadığını yazar.[12]

Zola, ortak dostları Baille’a yolladığı bir mektupta Paul’ün Paris’e gelmesini umutla beklediğini anlatır. Oysa baba Cézanne yoksul Émile’i fırsatçı olarak görmekte, oğlunu ondan uzak tutmaya çalışmaktadır.[13] Émile, Paul’ün gelmesini beklerken, ona yol göstermeyi sürdürür. Mart’ta yazdığı mektup ağır bir program içerir. Günde dokuz saat çalışmalıdır: Sabah bir atölyede, canlı modelle, öğleden sonra da müzelerde, ustaların yapıtlarını kopya ederek. “Artık çocuk değiliz”; “çalışalım, çalışalım; başarının tek yolu bu” der. Babasının Paul’e vereceği harçlık çok azdır. Émile, kiradan yemeğe, resim malzemesinden ufak tefek harcamalara dek her şeyi kuruşu kuruşuna hesapladığı bir bütçe yapar. Ona göre bu zorlu yaşam Paul için bir çeşit “okul” olacak; “paranın değerini” öğrenecektir. Bu hesabı babasının yanında yaparsa belki o da “kesenin ağzını açacaktır”. Paris’te arada bir resim satabileceğini, Louvre’daki tabloların kopyalarının iyi para ettiğini de belirtir.[14]

Sonunda 1861’de Cézanne’a Paris’te resim çalışma izni çıkar. Émile, Paul’ü Salon'a götürür. Ancak Paul hem çok çalıştığı için, hem de Zola’nın ortak dostları Baille’a yazdığı gibi “taşralı alışkanlığıyla” erkenden uyuduğundan, sık sık görüşemezler. Émile daha çok öğlenleri arkadaşına modellik yapmaya gider.[15] Bu sırada aralarına bir soğukluk girer. Zola, Baille’a yolladığı bir mektupta, anlaşamadıklarından söz eder. Paul’ün inatçılığından, tartışmayı sevmemesinden yakınır.[16] Cézanne’ın bohemliği ve müsrifliği de Zola’yı kızdırır.[17] Paul sık sık Aix’e gider; yılın yarısını orada geçirir. Zola, Ocak 1862’de “Paris dostluğumuza iyi gelmedi” diye yazarak ona kırgınlığının nedenini sorar. “Ne olursa olsun, arkadaşız” dedikten sonra kendisinin Hachette’te çalışmaya başlayacağını duyurur.[18] Cézanne Paris’e döndükten sonra yeniden yakınlaşırlar. Zola, sevincini Baille’la paylaşır. Günün altı saatini birlikte geçirdiklerini, Paul’ün odasına gittiğini, ona portresini yaptırdığını yazar.[19],[20]

Cézanne, Zola ve Sanatta Devrim Kavgası

Cézanne, birçok natürmortunu Paris’te, Bastille yakınlarındaki stüdyosunda yapar.[21] 1865 Paris Salonu'nu iki arkadaş birlikte gezerler. O yılki serginin en önemli olayı, Édouard Manet’nin Olympia tablosudur. Aynı ressamın iki yıl önce sergilediği Kırda Kahvaltı (Déjeuner sur l’herbe) nedeniyle kopan fırtına unutulmamıştır.[22] Birçok eleştirmenin alayla söz ettiği, örneğin Théophile Gautier’nin çıplak modelin “cılız bedeni karşısında acıma duyduğu” Olympia’ya, iki arkadaş hayran olurlar. Cézanne Aix’e döndüğünde Modern Bir Olympia’yı yapmaya koyulacak; yıllar sonra Manet’nin bu resminden söz ederken “Rönesansımız bununla başlar” diyecektir.[23]

Cézanne, Une moderne Olympia, 1873-1874.

Cézanne 1866’da Aix’ten döndüğünde, Manet’nin oturduğu Battignoles’deki Café Guerbois’da, gittikçe büyüyen bir sanatçı topluluğu oluşmaktadır.[24] Bu sırada Cézanne’ın Salon'a yaptığı ilk başvuru kabul edilmez. O yıl Manet, Renoir, Guillemet, Degas da reddedilmiştir. Cézanne, 19 Nisan’da tüm ressamlar adına Güzel Sanatlar yönetimine sergilenme dileklerini belirten bir mektup yazar; ancak olumsuz yanıt alır.[25] Bundan birkaç gün önce, Salon'a kabul edilmeyen Jules Holtzapfell kendini öldürmüştür. Zola, L’Événement’da çıkan “Bir İntihar” başlıklı yazısında, bir ressamın bir başka ressamı nasıl olup da ölüme sürükleyebileceğini sorgular. Holtzapfell’i tanımamakta, yetenekli olup olmadığını bile bilmemektedir. Hatta reddedilmesinin, zavallının ölümüne neden olan tek şey olup olmadığı da belli değildir. Yine de, meslektaşlarının yapıtlarının sergilenmesini kabul etmeyen bir ressam olsaydı, o gece “karabasan” göreceğini belirtir.[26] Gazetede art arda jüriyi hedef alan ağır eleştiriler yayımlar. Onları “gerçeğe ve adalete” önem vermemekle, “sanatı sakatlamakla”, “halka yalnızca kolu bacağı kesilmiş kadavrayı” göstermekle suçlar.[27] Zola’nın hem son dönem yapıtlarının hem de Dreyfus Davasıyla ilgili yazılarının başat izleği olan gerçek ve adalet ikilisinin, çok daha önceleri, yazarın sanatta devrim savaşı verdiği gençlik yıllarında ortaya çıktığı anlaşılıyor. Zola’nın yazıları üzerine Cézanne sevinçten havalara uçar. O yıl babasını L’Événement okurken çizer. Özgün çizimde ressamın babasının elinde Le Siècle olduğu, Paul’ün sonradan Zola’nın yazdığı cesur makalelere gönderme olarak bu gazeteyi L’Événement’la değiştirdiği düşünülür.[28] Brown, benzer bir düşünceyle, bu tabloyu[29] “Baba, Zola’dan resim öğrenirken” diye yorumlar.[30] Zola, Claude takma adıyla yazdığı bu yazılara sert yanıtlar alır. Gazete, sokakta yırtılarak protesto edilir. Kınama mektupları gelir. Gazete, okurlar Claude’un “manevi işkencesinden” kurtarılmazsa, aboneliklerin sonlandırılacağı yönünde tehditler alır.[31] Zola’nın yazılarına son verilir.[32] L’Événement’daki veda yazısı da serttir. Saldırıya uğrayanları savunmayı ilke edindiğini yazar; doğruları söylediği için “mahkûm” edildiğini belirtir.[33] Daha sonra sanat eleştirilerini topladığı kitabını (Mon Salon), “benim tüm gençliğimsin”, “her sevincimin, her acımın ortağısın” diye seslendiği Cézanne’a ithaf eder. “Şu birkaç sayfayı yalnız senin için yazıyorum. Bunları gönlünle okuyacağını ve yarın beni daha da çok seveceğini biliyorum” tümceleri, iki çocukluk arkadaşı arasındaki içten ve derin sevgiyi gösteriyor.[34]

Genç yazarın ünlü ressamları cesaretle eleştirmesi kadar, herkesin alay ettiği Édouard Manet’yi çok beğenmesi de hoş görülmemektedir. Manet’den, “Param olsaydı bütün tablolarını satın alırdım. (...) Courbet gibi M. Manet de Louvre’da yer alacak” türünden övgü dolu tümcelerle söz eder.[35] Bu sırada Zola, É. Manet’yle yakın dost olmuştur. Ressam, 1868’de Zola’nın ünlü portresini yapar. Émile Zola, 1869’da Fantin-Latour’un (Un atelier aux Battignoles), 1870’te Bazille’in (L’Atelier de Bazille), Manet’yi hayranlarıyla gösteren tablolarında da yer alır.[36] Dostlukları, Manet’nin ölümüne (1883) dek sürer. Bazille’in atölyesindeki resimde, Astruc, Renoir, Bazille ve Claude Monet’nin ortasında yer alması, yazarın bu ressamlarca ne denli benimsendiğinin göstergesi olarak yorumlanabilir.[37]

1867’deki Salon’a, birçok yenilikçi ressamla birlikte Cézanne da kabul edilmez. Reddedilenler tablo tüccarı Latouche’un dükkânında bir protesto kampanyası başlatırlar. Üç yüz imzalı bir dilekçeyle yürütülen kampanya, alay konusu olur. Le Figaro’da Mortier, “Sésame” (Susam) adını taktığı Cézanne’ı hedef alır; bir yıl önceki Salon’a kabul edilmeyen resimlerini kastederek, daha önceki tablolarıyla herkesi güldürdüğünü, bu kez de haç biçiminde iki domuz ayağı çizdiği resimler yaptığını yazar. Zola, bu aşağılayıcı yazıya bir açık mektupla yanıt verir. Mortier’yi, görmediği bir şeyi karikatürize etmekle suçlar. Cézanne’dan söz ederken, “suratına takılan bu maske” nedeniyle “tanımakta zorlandığım”, “müthiş ve kendine özgü yeteneğine hayran olduğum çocukluk arkadaşım” ifadelerini kullanır. Cézanne’ın sanatsal geçmişinde domuz ayağı olmadığını belirtir; ayrıca, Zola’ya göre, nasıl kavun ve havuç resmi yapılabiliyorsa, domuz ayağı da çizilebilir.[38],[39] Ancak, Brown’un düşündüğü gibi, Zola, “ağabey” rolünü benimseyen bu korumacı tutumuyla, belki Cézanne’ın bağımsızlığını kazanmasına engel olmaktadır.[40] Aynı yıl ilk büyük yapıtı olan Thérèse Raquin’i yayımlayan Zola, edebiyat cephesinde de ayrı bir savaş vermektedir.

Hortense ve Alexandrine

Cézanne, Paris’te bir atölyede tanıştığı model Hortense Fiquet’yle 1869 yılında birlikte yaşamaya başlar. Hortense’la ilişkisini ve 1872’de dünyaya gelen oğulları Paul’ün varlığını yıllarca babasından saklar. Hortense Fiquet, Cézanne’a en çok modellik yapan kişidir. Küçük Paul Cézanne da babasına birçok kez poz vermiştir. Ressam, sevgilisini ve çocuğunu babasından gizlediği için üç kişilik bir ailenin gereksinmelerini karşılamakta çok zorlanır. Bir kez Hortense’ın babasından gelen bir mektup, bir kez de onun Madame Cézanne olarak anıldığı başka bir mektup, Louis-Auguste Cézanne’ın eline geçer. Baba Cézanne, her şeyi ısrarla yadsıyan oğluna ya inanır, ya da büyük olasılıkla onun yaşamını yönetmek için bu ilişkinin varlığını bilmezden gelir.[41] Cézanne’ın, Mart 1878’de Zola’ya yazdıklarından, Hortense’la birlikteliğinin dokuzuncu yılında babasının bir şeylerden kuşkulanarak oğluna gelen mektupları açtığı anlaşılıyor. Sık sık yer değiştiren Paul, bu nedenle bir posta kutusu adresi kullanmaya başlar.[42] Paul, aynı ay yazdığı bir başka mektupta, parasının yetmediğinden, babasının ona söz verdiği miktarın yarısını ödediğinden yakınır. Üstelik çocuğu hastadır ve Émile’in parasal desteği gerekmektedir. Öyle zor durumdadır ki, ondan, bundan sonraki mektuplarında ikiye katlanmış tek kâğıt kullanmasını rica eder; aldığı mektupların ağırlığına göre ödeme yapması gerekmektedir.[43] 4 Nisan tarihli mektupta, Hortense’a doğrudan para göndermesini ister. Birtakım dedikodular duymuş olan babası, onu kıskıvrak yakalamaya çalışmakta, bu yüzden büsbütün parasız bırakmaktadır.[44]

Cézanne, Madame Cézanne au fauteuil rouge, 1877. Portrede Cézanne’a Hortense Fiquet modellik etmiştir.

Cézanne, Portrait du fils de l’artiste au fauteuil rouge, 1881-1882. Portrede Cézanne’a oğlu Paul modellik etmiştir.

Zola, yaklaşık beş yıldır birlikte yaşadığı Gabrielle Alexandrine Melley’le 1870 yılında evlenir. Dört nikâh tanığı da Aix’ten arkadaşlarıdır: Cézanne, heykeltıraş Philippe Solari,[45] yazarlar Paul Alexis[46] ve Marius Roux.[47]_,[48]

Toplumsal çelişkinin keskinleştiği, grevlerin, gösterilerin, gözaltıların, birbirini izlediği bu dönemde, Zola cumhuriyetçi gazetelerde yazmaktadır.[49] İmparator o yaz Prusya’ya savaş açtığında, ilk Rougon-Macquart romanını yayımlamak üzeredir. Yenilgiden sonra, Alman kuşatması başlamadan Paris’i terk eden Cézanne’la Hortense’ın ardından, Zola da annesini ve eşini L’Estaque’a götürür.[50] Bir hafta Cézanne’la Hortense’ın yanında kaldıktan sonra Marsilya’ya giderler.[51] Zola, Roux’yla birlikte La Marseilleise’i çıkarır; ancak gazetenin ömrü uzun olmaz.[52] Aralık’ta Bordeaux’ya gider. Annesiyle birlikte Marsilya’da kalan karısı, Zola’ya, Cézanne’ın ortadan kaybolduğunu yazar. Bu mektupta, Alexandrine Zola’nın Cézanne’ı ve Hortense’ı sevmediğini gösteren birçok ifade yer alır.[53] Zola, Bordeaux’da kurulan Ulusal Savunma Hükümetinde bir süre çalıştıktan sonra gazeteciliğe döner; çok kanlı bir biçimde bastırılan Paris Komünü sırasında, Paris-Versailles arasında gidip gelerek yazmayı sürdürür. Bu kargaşa döneminde Cézanne’dan bir süre haber alamaz.

Sanatta Kavga Sürerken: Cézanne, Zola ve Empresyonistler

Cézanne, dört aylık hamile olan Hortense’la birlikte, Temmuz 1871’de Paris’e döner.[54] O yıl Zola’nın ilk iki Rougon-Macquart romanı art arda çıkar. Kasım ayında La Cloche’ta tefrika edilen Tazı Payı (La Curée) müstehcen bulunur. Tutucu gazeteler Zola’yı hedef gösterir; Savcılık dizinin yayımlanmasını durdurur.[55] Özgürlükler açısından yeni rejimle İmparatorluk arasında büyük fark yoktur. 1872 Paris Salonu’na birçok yapıt alınmaz. Aralarında Cézanne, Pissarro, Renoir, Monet’nin olduğu kırk beş sanatçının Reddedilenler Sergisi açılması için yaptıkları başvuru kabul edilmez. Mitterand’a göre bu ressamların toptan engellenmesinin nedeni, onların sürgündeki Komün yanlısı Courbet’nin “yandaşları” olarak görülmesidir. Üçüncü Cumhuriyet, yıkılan İmparatorluğun birçok politikasını sürdürmektedir. Zola, çok beğendiği birkaç tablo dışında, Salon'da sergilenen resimleri La Cloche’ta alaycı bir dille eleştirir.[56]

Akademik çevrelerce dışlanan sanatçılar, 1873 yılında bir kooperatif kurarlar.[57] Topluluğun ilk sergisi 1874’te, fotoğrafçı Nadar’ın stüdyosunda düzenlenir. Cézanne, Pissarro, Renoir, C. Monet, Morisot, Degas, Boudin, Guillaumin gibi otuz sanatçının 165 yapıtından oluşan bu sergi gelenekselciler için neredeyse bir skandaldır. Sergiden Cézanne’ın bir resmini satın alan Kont Doria sanatsever çevrelerde saygınlığını yitirir.[58] Kendisi de ressam olan Louis Leroy, Le Charivari adlı mizah gazetesinde, sergideki yapıtları yerden yere vururken, Monet’nin, Impressions, soleil levant (Güneş Doğarken, İzlenimler, 1873) adlı tablosundan esinlenerek, alaycı bir dille, topluluktan empresyonistler (izlenimciler) olarak söz eder.[59] Zamanla empresyonist terimi sanatçıların kendileri tarafından da benimsenir. Cézanne, 1877’deki empresyonistler sergisine on yedi tabloyla katılır; en iyi pano ona ayrılmıştır.[60] O yaz Zola’ya yazdığı bir mektupta, kendi parasızlığını vurgularken, empresyonistlerin para içinde yüzmediklerini belirtir. “Zor günler yaşıyoruz,” der.[61]

Cézanne, La maison du pendu, 1873. Kont Doria’nın satın aldığı, bugün Musée d’Orsay’de sergilenen tablo.

Monet, Güneş Doğarken, İzlenimler, 1873. Monet’nin Le Havre Limanı’nı günün ilk ışıkları altındaki hâliyle çizdiği tablo, Paris’te, Marmottan Müzesi’nde sergileniyor.

1877-1880 arasındaki mektuplar, aralarının çok iyi olduğunu, Zola’nın Cézanne’a ve Hortense’a birçok kez para gönderdiğini, ayrıca Cézanne’ın ondan pek çok konuda yardım istediğini, örneğin kendisine bir iş bulmasını rica ettiğini ya da annesiyle haberleşmek için Zola’nın aracılığına başvurduğunu gösteriyor.[62] Bu mektuplarda Cézanne, yalnız kendisi için değil, Renoir, Monet ve çok yoksul olduğundan söz ettiği Achille Emperaire ve onun kardeşi için de isteklerde bulunur.[63] Cézanne, art arda yazdığı mektuplarda, Le Voltaire’deki yazılarından dolayı hem kendi adına hem de meslektaşları adına Zola’ya teşekkür eder. Monet’nin birkaç resim sattığını, Renoir’ın siparişler aldığını duyduğunu belirtir.[64]

Zola, 1880’de Salon'a başvuran Cézanne için, jüride olan Guillemet’den üstü kapalı bir biçimde destek ister: “Paul hâlâ burada (Médan), yanımda. Çok çalışıyor ve şu bildiğiniz konuda size hâlâ güveniyor”. Cézanne o yıl Salon’a kabul edilmez. Ancak 1882 Salonu’na Guillemet’nin desteğiyle alınır.[65] Burada sergilediği L.M.A. adlı portre, olasılıkla babasının resmidir. 1889 Salonu’na da bir koleksiyoncu[66] sayesinde girer.[67] Sonraki yazışmalarından, yakınlıklarının sürdüğü, Cézanne’ın Médan’a gidip geldiği, bazen ısrarla konuk olmak istediği anlaşılıyor. Zola, bir örneği annesinde olan vasiyetinin saklanması için güvendiği tek kişidir. 1883’e ait yazışmalarının neredeyse tümü bu konudadır.[68] 1885’te bir gönül macerası yaşayan Paul'ün, mektuplarını Hortense’tan saklamak için Émile’den yardım istemesi de çocukluk ve gençlik yıllarındaki yakınlıklarının sürdüğünün bir göstergesi. Üstelik, bu mektubun sonuna nükteli bir not da iliştirir: “Ben önemsiz biriyim; sana hiçbir yararım dokunmaz; Tanrı’nın yanına daha erken gideceğime göre, sana orada güzel bir yer ayırarak yardım ederim.”[69]

Paul Cézanne, Château de Médan, 1880. Bugün Glasgow’da, Burrel Collection’da yer alıyor.

Eser’den Sonra

4 Nisan 1886 tarihinde Paul’ün Émile’e yazdığı kısa bir teşekkür mektubu, iki arkadaşın 1886 yılına ait yazışmalarından günümüze kalan tek belge. Zola, her yeni çıkan kitabı gibi Eser’i de (Œuvre) Cézanne’a yollamıştır. O sırada Aix yakınlarındaki Gardanne’da olan Paul, alışılmış biçimde “Sevgili Émileciğim” diye başladığı mektubunda şunları yazar: “Bana gönderme nezaketini gösterdiğin Eser’i aldım. Rougon Macquartlar yazarına bu güzel yadigâr için teşekkür ediyor; o eski yılları düşlerken elini sıkmak için iznini bekliyorum.”[70]

Rougon-Macquart romanlarının on dördüncüsü olan Eser, başarıya susamış ressam Claude Lantier’nin trajik yaşamını ele alır. Bu kitaptaki Plassans, dizinin tüm romanlarında olduğu gibi Cézanne’ın doğduğu, Zola’nın büyüdüğü ve ikisinin arkadaşlıklarının başladığı kent olan Aix’i simgeler. Ana olay örgüsünün geçtiği Paris’te betimlenen yerler, kişiler, ilişkiler, hatta yapıtlar, Zola’nın ve Cézanne’ın içinde bulunduğu sanat çevresindekilerin birçok bakımdan bir örneği gibidir.[71]

Paul Cézanne, Eser’in yayımlanmasından kısa bir süre sonra, 28 Nisan 1886’da, on yedi yıldır birlikte olduğu Hortense’la Aix’te resmen evlenir; ertesi gün kilisede ayrı bir tören yapılır. Nikâha babası da katılır; ancak Zola Aix’e gitmez. Louis Auguste Cézanne oğlu evlendikten dört ay sonra ölür.[72]

Birkaç yıl öncesine kadar genel kanı, Eser’deki talihsiz ressam Claude’un kendisine çok benzemesi nedeniyle Cézanne’ın Zola’ya kırıldığı, 1886 tarihli mektubun bir sitem ve veda yazısı olduğu, iki arkadaşın bir daha hiç görüşmedikleridir. Sonradan ortaya çıkan bir belge, son olduğu sanılan mektuptan neredeyse yirmi ay sonra Cézanne’la Zola’nın yazışmayı ve belki de görüşmeyi sürdürdüklerini açıkça gösteriyor. 26 Kasım 2013’te Southby’s Müzayede Evi’nde 27.500 Avro’ya satılan bu belge,[73] kardeşten de yakın olan yazarla ressam arasındaki dostluğun Eser’in yayımlanması üzerine ansızın sona erdiği savını çürütüyor. 28 Kasım 1887 tarihinde Paris’ten yollanan bu mektup, diğer birçoğu gibi “Sevgili Émileciğim,” diye başlar. Cézanne, Zola’nın yeni romanı Toprak’ın (La Terre) eline geçtiğini haber vermektedir. “Rougon-Macquart soyağacında sürgün veren bu yeni dalı” kendisine gönderen yazara teşekkür eder. “Döndüğünde elini sıkmaya geleceğim,” der. Mitterand’a göre, belki yitik başka mektuplar da vardır. Daha sonra görüşmüş de olabilirler.[74],[75]

Sonsuzluğa Giderken

Cézanne 1888-1891 arasını çoğunlukla Paris’te geçirir. 1889’daki Exposition universelle sırasında resimleri sergilenir.[76] Hakkında övgü dolu yazılar çıkmaya başlar.[77] Vollard, 1899’dan itibaren Cézanne’ın Aix’te yaşadığını yazar.[78] Ancak, 1899’da aylarca üzerinde çalıştığı Vollard portresini yaptığında Montmartre’dadır. 1902’de oğlunun yanına birkaç aylığına Paris’e gelir.[79]

Cézanne, Portrait d’Ambroise Vollard, Musée de la ville de Paris (Petit Palais). 

Cézanne, daha iyi bir yaşama kavuşurken, Zola’yı zorlu bir süreç beklemektedir. 1888’de genç Jeanne Rozerot’ya âşık olur. Ondan iki çocuğu dünyaya gelir. 1897’de karıştığı Dreyfus Davası nedeniyle 1898’de hapse mahkûm edilir. İngiltere’ye kaçan Zola, Fransa’ya 1899’da döner. Zola’nın son yıllarındaki bu çalkantılı yaşamı sırasında iki dost arasında neler geçtiği –Vogt’un görüştükleri savı dışında– bilinmiyor.[80] Bilinen, Émile’in öldüğünü duyunca Paul’ ün çok sarsıldığı.

Zola, 29 Eylül 1902’de, karbonmonoksit zehirlenmesi nedeniyle uykusunda ölür.[81] Aix’teki atölyesinde çalıştığı sırada kötü haberi alan Cézanne, üzüntüyle odasına kapanır.[82] Yardımcısı Paulin, gün boyu ağlayıp inlediğini duyar.[83]

1906’da, Alexandrine Zola, kocasının gençlik mektuplarını yayımlamak için Cézanne’dan izin alır. Alexandrine’in yazara ait bazı belgeleri Aix’teki Méjanes Kütüphanesi’ne bağışlaması ve birkaç ay önce ölen Solari’nin yaptığı Zola büstünün açılışı nedeniyle düzenlenen törene katılan Cézanne, yazarın eski dostları adına Numa Coste’un yaptığı konuşma boyunca hıçkırıklara boğulur.[84] Zola, Haziran 1860’ta Cézanne’a yazdığı bir mektupta, “Kaç kez seni kaybetmekten korktum; artık bu bana olanaksız görünüyor. Birbirimizi o kadar iyi tanıyoruz ki, asla kopamayız,”[85] demiştir.[86] Cézanne’ın hıçkırıkları bunu doğrulamaktadır. Bu yakınlığa özgün ve aykırı bir yorum getiren Geist, Zola’nın, Cézanne yapıtlarında çok rastlanan “gizli bir izlek” olduğunu, bunun geç dönemde de sürdüğünü savlar. Örneğin, 1904’teki Bibémus resminde “ormandaki hayaletler arasında bir hayalet” olarak Zola portresinin bulunduğunu ileri sürer.[87]

Cézanne, bu törenden birkaç ay sonra, kırda resim yaparken fırtınaya yakalanır. Uzun süredir hasta olduğu halde çalışmaktadır. Eve getirildiğinde sırılsıklamdır. Ertesi gün kendine gelince bahçede resim yapmaya koyulur; yeniden bayılır. Birkaç gün hasta yattıktan sonra, 22 Ekim 1906’da ölür.[88]

19. yüzyılın ikinci yarısı, iki dâhinin yollarının kesişmesine tanık olmuştur; 20. yüzyılın başıysa, birkaç yıl arayla yaşamlarının sona ermesine. Zamanla iki arkadaş birbirlerinden uzaklaşmış olsalar da, Zola’nın yirmi yaşındayken öngördüğü gibi, kopamamışlardır. Bugün ikisi de yapıtlarıyla, öncü kimlikleriyle ve yüz yıldan uzun bir süredir gündemden düşmeyen arkadaşlık öyküleriyle yaşamayı sürdürüyorlar.

Metnin ilk yayınlandığı yer: Frankofoni. Revue d’études et recherches francophones, 34. sayı, s. 169-178.