Londra’daki Trafalgar Meydanı’na Mart başında Hans Haacke’nin Gift Horse (Hediye At) adlı bronz heykeli yerleştirildi. 79 yaşındaki Alman sanatçı, hep yaptığı gibi, bu işinde de sanat, iktidar ve para arasındaki ilişkilere odaklanıyor.[1] Eser, egemenlerin at sırtında temsil edildiği geleneksel kalıptan ayrılarak, binicisi olmayan bir atın iskeletini betimliyor. Atın ön ayağına bir kurdele bağlı. Kurdele, Londra Menkul Kıymetler Borsası’ndaki hisse senedi fiyatlarının canlı olarak geçtiği bir elektronik şeritten oluşuyor. Eserin ismi, “hediye atın ağzına bakılmaz” deyişine bir gönderme; at satın alırken gerçek yaşını anlamak için dişine bakma göreneğini akla getiriyor. Aslında Haacke’nin atı pek genç değil, oldukça ‘yaşlı’ çünkü Britanyalı sanatçı George Stubbs’ın 1766’da basılan Anatomy of the Horse (Atın Anatomisi) başlıklı kitabında yer alan bir gravüre dayanıyor. Atları teşrih ederek incelemesi ve resmetmesiyle ünlenen Stubbs’ın eserleri bugün Hediye At’ın hemen arkasında, Trafalgar Meydanı’nın bir kenarı boyunca uzanan Ulusal Galeri’nin koleksiyonunda bulunuyor. Haacke’nin atının ayağındaki borsa endeksi ise, bir başka ünlü Britanyalı’ya atıf yapıyor: serbest piyasa ekonomisinin duayeni Adam Smith’e. Onun çığır açan kitabı The Wealth of Nations (Ulusların Zenginliği), Stubbs’ınkiyle aynı yıl, 1766’da yayınlanmış.
Üstte, Trafalgar Meydanı’nda Hans Haacke’nin Hediye At’ı; altta solda George Stubbs’ın kitabından Haacke’yi esinlendiren gravür ve sağda yine Hediye At.
Sanat ve iktisat tarihine bu iki kuvvetli referansın yanı sıra, Haacke’nin eserinin eleştirel gücü, içinde yer aldığı meydanla bağlantılı. Trafalgar Meydanı 19. yüzyılın başlarında ulusal gururun mekânı olarak düzenlenmiş. Napolyon’a karşı kazanılan deniz zaferinin anısına 1830’da Trafalgar ismi verilen meydan, ulusal kahramanların heykelleriyle bezeli. Orta yerindeki sütunun üzerinde amiral Nelson’un heykeli dikili. Etrafında, Napolyon’un donanmasından ele geçirilen toplar eritilerek yapılmış bronz aslanlar var. 1841’de meydanın dört köşesine yerleştirilen kaidelerden üçünün üzerinde ise bir kralla iki generalin heykelleri yer alıyor. Bir köşede at üstünde temsil edilen kral, IV. George. Meydanın öteki köşesine konulacak kardeşi ve halefi IV. William’ın yine at üstündeki heykelinin kaidesi yapılmış ama bütçe aşılınca heykel yapılamamış ve dördüncü kaide boş kalmış. İşte Haacke’nin Hediye At’ının 18 ay boyunca sergileneceği kaide bu.
150 yıldan uzun bir süre boyunca boş duran kaidenin üzerine hangi ‘kahraman’ın heykelinin koyulacağı yıllar boyunca tartışılmış durmuş: Churchill, Mandela, Kral II. Edward’ın tahttan feragat etmesine neden olan Mrs. Simpson, Thatcher, Kraliçe II. Elizabeth… Nihayet 1994’te Kraliyet Sanat Cemiyeti, kalıcı heykel için karar verilinceye kadar, kaidenin geçici çağdaş eserlere tahsis edilmesini önermiş. Böylece şehrin bu müstesna noktasında kamusal sanatın çağdaş örneklerine yer verilmeye başlanmış. 2005’ten bu yana projeyi Londra Belediyesi ve Sanat Kurulu yürütüyor. Her seferinde bir komisyon burası için önerilen eserler arasından altısını seçiyor. Bunların maketleri Trafalgar Meydanı’nın köşesindeki St. Martin-in-the-Fields Kilisesi’nde sergileniyor. Halkın önerileri de dikkate alınarak, aralarından bir tanesi kaidenin bir sonraki heykeli olarak belirleniyor. Belki de tüm Avrupa’da çağdaş sanata ayrılan en ayrıcalıklı konum sayılabilecek bu noktada şimdiye kadar on sanatçının eseri geçici olarak sergilendi. Çoğu, gücün temsiliyle derdi olan, meydandaki egemen sembolizme karşı eserlerdi. Zaten militer ve emperyal simgelerle donatılmış olmasına karşın, Trafalgar Meydanı aynı zamanda bir isyan ve direniş alanı; savaş ve küreselleşme karşıtı hareketlerin gösteri mekânı.
Eserleriyle egemenler dünyasının işleyişini teşhir edegelen, keskin bir kapitalizm ve şirketleşme karşıtı olan Haacke’nin at kadavrası, tarihsel göndermelerinin yanı sıra, bugünkü Britanya siyasetine açık bir eleştiri olarak yorumlandı: spekülatif serbest piyasa ekonomisiyle ve kemer sıkma politikalarıyla kamu harcamalarını kısan, sosyal yardımları azaltan, evsizliği, hatta açlığı azdıran hükümete gönderilen bir işaret. Heykelin açılışını yapan Londra’nın muhafazakar belediye başkanı Boris Johnson’ın “az beslendiği aşikar olan” atı böyle algılayacak olanları uyararak, “Londra’nın mükemmel altyapı ağının bir simgesi” olarak değerlendirmesi ise alay konusu oldu.[2]
Sanat tarihçisi Rachel Withers, at iskeletini 20. yüzyılın “negatif formlu anıtlar” silsilesinin bir örneği olarak görüyor.[3] Geleneksel kamusal heykellerin anıtlaştırma yoluyla kurdukları sahte anma dilini ters yüz eden bu tür eserler, doluluğun yerine boşluk, varlığın yerine yokluk koyarak insanın işine gelmeyeni görmezden gelme, ihmal etme, unutma eğilimini ortaya döküyor. Tıpkı Johnson’ın yaptığı gibi. Haacke’nin atı da bu anlamda, ‘pozitif’ anıtlarla çevrili bir ‘negatif’ anıt.
Dördüncü Kaide projesinin uyandırdığı ilgi ve kışkırttığı tartışmalar düşünülürse, sanki geçici olmak üzere başlatılan proje kalıcı olacak gibi görünüyor. Haacke’nin Hediye At’ından sonra Britanyalı sanatçı David Shrigley’nin eseri Really Good (Gerçekten İyi) 2016 güzünde Dördüncü Kaide’nin on birinci heykeli olacak. Hafif ‘müstehcen’ heykel, meydanın öteki fallik anıtı, Nelson’un sütunu ile şimdiden dalga geçer gibi görünüyor.
David Shrigley, Gerçekten İyi adlı heykelinin maketiyle.