Zamanların Hafızası: Ressam Tiraje (Dikmen) İçin Anma Toplantısı...

1925 yılında Büyükada’da doğan ressam Tiraje Dikmen’i 1 Eylül 2014’te kaybetmiştik. Kelimenin tam anlamıyla “sıradışı” bir yaratıcı olan Tiraje, Paris ve İstanbul arasında şekillendirdiği sanat ve yaşam modeliyle ayrıcalıklı bir konuma sahipti. Sanatçının birinci ölüm yıldönümünde çok sevdiği Büyükada’da bir anma toplantısı düzenleyerek hem onun anısına saygı göstermeyi, hem de dostlarını biraraya getirerek ona dair izleri daha görünür kılmayı hedefledik.

Emine Çiğdem Tugay – Necmi Sönmez

                                                              * * *

“Zamanların Hafızası” Ressam TİRAJE (DİKMEN) İçin Anma Toplantısı

Tarih: 1 Eylül 2015 Salı, 14:00-17:30

Yer:     Splendid Palas Oteli

23 Nisan Cad. No: 53  Büyükada İstanbul

Program:

14:00 – 14:15 Açılış Konuşması: Necmi Sönmez

14:15 – 14:45 Tiraje Dikmen’in Sanatı, Ali Artun

14:45 – 15:30 Tiraje ve Paris, Levent Yılmaz

15:30 – 17:00 “Zamanların Hafızası” Tiraje’ye Dair Hatıralar…

17:00 – 17:30 Hakan Şensoy ve Cihat Aşkın İki Keman Konseri

Georg Philipp             Teleman          İki Keman için Sonat 

Artur Honegger                      İki Keman için Sonatina

Dimitri Şostakoviç                  İki Keman için Prelüde, Gavot ve Vals

Ulaşım:

Şehir Hatları Vapurları

11:30 Kabataş – 13:05 Büyükada

13:15 Bostancı – 13:55 Büyükada

İDO Deniz Otobüsleri

12:30 Kabataş – 13:25 Büyükada

Mavi Marmara Motorları

12:00 Kabataş – 13:15 Büyükada

13:10 Bostancı – 13:40 Büyükada

TİRAJE (DİKMEN)

(21.9.1925 - 1.9.2014…)

Muammer Yanmaz, Tiraje Dikmen, 40 İstasyon Paris (2002-2003).

Baytar Mektebi âlisi müderrislerinden, Baytar Umum Müdürlerinden, Türkiye’nin ilk mikrobiyoloji uzmanlarından, Ada Çamlarını Muhafaza ve Teksir Cemiyeti âzalarından, Büyükada Yat Kulübü murahhas âzası, sonradan Büyükada Anadolu Kulübü müdürlerinden Veteriner Hekim Cafer Fahri Dikmen (1876-1962) ile Halide (Koçoğlu) Hanım’ın (?-1981) küçük kızları olan Tiraje 1925 yılında Büyükada’da doğdu. Işık Lisesi’ni bitirdi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nden mezun oldu. Doktora seminerlerini Ord. Prof. Dr. Gerhard Kessler, Ord. Prof. Dr. Ömer Lütfü Barkan, Ord. Prof. Dr. Umberto Ricci’yle tamamladı. Prof. Kessler’in yönetiminde İstanbul’da Kadın İşçilerin Çalışma Koşulları konulu doktora tezini hazırladı. Aynı yıllarda Tiraje’nin çocukluğundan beri resme olan ilgisini bilen hocası, savaşın bitiminde Conseiller Culturel olarak atanacak olan  Galatasaray Lisesi öğretmenlerinden C. Bergeaud, onu Akademi’de resim çalışması için –1939’da İstanbul Akademisi’ne resim atölye şefi olarak atanan– Léopold Lévy’yle (1882-1966) tanıştırdı. Tiraje böylelikle Léopold Lévy atölyesinde resim çalışmaya başladı. Lévy, Tiraje’nin hayatında çok önemli bir rol oynamıştı. Onun hocası, yol göstericisi olmuştu. 1949’da Fransız Hükümeti’nin verdiği öğrenci bursuyla Paris’e giden Tiraje, Hukuk ve İktisat Bilimleri Fakültesi’ne kaydoldu. Burslu öğrenci olarak Fransa Dışişleri Bakanlığı Kültürel İlişkiler Müdürlüğü’nün önerisiyle Louvre Müzesi’nde stajyer oldu. Müze’nin laboratuvar ve Cabinet des Dessins dahil çeşitli bölümlerinde Müzecilik stajları yaptı. Cabinet des Dessins’de, Louvre’un ünlü desen koleksiyonunu inceleme imkânı oldu. Aynı zamanda Ecole du Louvre’a devam eden Tiraje, burada Sanat Tarihi ve Müzeoloji bölümlerini bitirdi; Jean Cassou ve Germain Bazin’in öğrencisi oldu.

1955’te G.-H. Rivière’in yönettiği Musée des Arts et Traditions Populaires’de (Halk Sanatları ve Gelenekleri Müzesi) staj yaptı. Aynı yıllarda İngiltere, İspanya, Belçika, Hollanda, İtalya ve Almanya’daki müzeleri gördü. Resim çalışmalarına ara vermedi. Paris’ten ayrılmadı; sanat hareketlerinin ve sanat çevrelerinin içinde yaşamını sürdürdü. Herhangi bir atölye veya resim okuluna gitmedi; hususi ders almadı.

Lévy Akademi’deki görevinden ayrılıp 1949’da Paris’e döndükten sonra bu şehre yerleşmiş olan öğrencileriyle (Nejad Devrim, Selim Turan, Avni Arbaş) ilişkisini kesmeden sürdürmüş, Tiraje ile de özel olarak ilgilenmişti. Tiraje, sadece siyah beyaz desenlerinin yer aldığı ilk kişisel sergisini 1956’da Paris Saint Germain des Près’deki (Max Ernst, Joan Miro ve Jean Arp sergileyen) ünlü Galerie Edouard Loeb’da açtı; serginin açılışına gelen Max Ernst, Tiraje’den bir resim satın aldı. Bu sergi için J. Lassaigne: “Tiraje’nin yağlıboyaları da aynı kalitedeyse biz onlarda az rastlanan ŞEY’i, yani ‘RESİM’i’ keşfetmiş olacağız,” diye yazdı.[1] Bu yıllarda Man Ray, George Braque, André Breton, Yves Tanguy, George Herold, Victor Brauner başta olmak üzere dönemin kalburüstü sanatçılarıyla yakın ilişki içinde olan Tiraje, Gerçeküstücü çevrelere yakın olmasına rağmen çalışmalarında sürrealist denemelere girmemiştir. İnsan figürünü anlatıcı olmayan öğelerle yorumlayan Tiraje, kompozisyonlarında “bireyin dramını”  derinlemesine irdelerken hayatın getirilerine resimlerini açık tutarak son derece etkileyici bir tarz geliştirmeyi başardı.

1960 yılında Paris’te, bu kez yağlıboyalarıyla, Galerie Edouard Loeb’da ikinci kişisel sergisini açan Tiraje son derece olumlu eleştiriler aldı. Patrick Waldberg’in bu sergi dolayısıyla yazdığı “Tirajé” adlı yazı, 1961’de Mercure de France’ta yayımlanan Mains et Merveilles -Peintres et Sculpteurs de notre temps- (Eller ve Harikalar –Zamanımızın Ressam ve Heykeltıraşları–) kitabında da yer aldı: “[...] İçleri mavili yeşil zeminler üstüne görkemli parıltılar. O. Redon’u selamlayıcı parıltılar. Birtakım yaratım izleri, kendilerini sanki besleyen yoğun bir espası paylaşıyorlar ve onun içinde canlanıyor, hareketleniyorlar. Böceğimsi figürler ile zehirli çiçeklerin arasında uzun yankılar, zevk ile korkunun birleşimini söyleyerek birbirlerini yanıtlıyorlar. Bilmediğimiz bir Doğu, aynı zamanda hem çok ince, hem güçlü, eşine az rastlanır nitelikte dipdiri bir Doğu bize açılıyor. Tiraje, usta ressam sayesinde. [...]” [2] Sergi için Uluslararası Sanat Yazarları Birliği Başkanı J. R. Moulin de: “Genç Türk ressamı Tiraje, resimde şiiri yaratan o ufak ışığı yakmasını ve yaktığını söndürmemeyi çok iyi biliyor. Resimlerinin derinliklerini şeffaflıklar, uyumlu yansımalar ve tamamen kişisel olan bir bitki dünyası dolduruyor. Aynı zamanda Tiraje, çizgisi ve renkleriyle olduğu kadar, esprisiyle de Doğu’dan gelen bir sanatçı,” diye yazdı.[3]

1964’te Tiraje, Paris’in önemli galerisi Galerie Charpentier’de açılan “Le Surréalisme, Sources- Histoire- Affinités” (Gerçeküstücülük, Kökler- Tarih- Yakınlıklar) Sergisi’ne Peinture İmaginaire’in (İmgesel Resim) temsilcilerinden biri olarak davet edildi. Sergi kataloğunda “Tiraje, genç imgesel resmin en kuvvetli kişiliklerinden biri,” diye nitelendirildi. [4]

Lévy 1966’da vefat ettiğinde atölyesini ve resimlerini Tiraje’nin sorumluluğuna bırakarak genç sanatçının omuzlarına taşınması kolay olmayan bir yük bırakmıştı. Buna paralel olarak ailevi nedenlerle daha sık İstanbul’a gelmesi Tiraje’nin kendi çalışmalarına yoğunlaşmasını engellemeye başlamıştı. Paris’te 1968 protestolarının tanıklığını yapması onun dünyaya bakış açısını derinden etkiledi.

1970’te İstanbul’da Galeri I’de açtığı sergisinden tam on beş yıl sonra 1985’te Ankara Galeri Nev’de çalışmalarını sergileyen Tiraje’nin resimlerinden oluşan, metnini Patrick Waldberg’in yazdığı Tiraje veya Zamanların Hafızası (Triajé Ou Les Traces Memoriales) adlı sınırlı baskı serigrafi kitabı sergiyle eşzamanlı olarak Galeri Nev tarafından yayımlandı.

1980’li yılların tamamını, elinde kalması için mücadele ettiği Büyükada’daki Dikmen Köşkü’nde geçirdi. Bu dönemde yoğun olarak çalışan sanatçı özellikle “göç” teması üzerine etkileyici diziler gerçekleştirdi.

Soyut, figüratif gibi kategorilerin ötesinde Tiraje’nin resmini ilginç kılan, Modernizme tanıklık etmesine rağmen en ilkel duygu yoğunluklarına açılan bir pencereden kendisine ve dünyaya bakabilmesiydi. Küçük bir leke, belli belirsiz bir çizgiyle yaşamın dramını ustalıkla imgelere aktaran sanatçı, ünlü yazar Patrick Waldberg’in kendisi için kaleme aldığı ustalıklı metinde ele aldığı gibi “Zamanların Hafızası”nı kurgulamıştı. Bu tür bir bellek anlayışı onu gerçekten tekil kılıyordu.

Cumhuriyet, Meydan-Larousse, Eczacıbaşı Kültür ve Sanat Ansiklopedileri’nde; Kültür Bakanlığı-TRT ortak yapımı Paris’te Yaşayan On Türk Sanatçısı (1995), Metropol Multimedya yapımı Yaşayan Türk Resmi (2002) belgesellerinde yer aldı. 1994’te UNESCO AIAP Uluslararası Plastik Sanatlar Derneği-Türkiye’nin Onur Belgesi’ni, 1999’da GESAM Türkiye Güzel Sanat Eseri Sahipleri Meslek Birliği’nin Cumhuriyetle Gelenler- Cumhuriyetimizin 75. Yılı ödüllerini aldı. Paris’te Comité de Défense de la ‘Cité Verte’nin peşi sıra Ada Dostları Derneği’nin kurucularından olup gerçek bir Ada sevdalısı olarak Adalar’ın Kentsel ve Doğal SİT Alanı tesciliyle korunmasında nice emeği geçmiştir.

İstanbul, Ankara Resim ve Heykel Müzeleri’nde, Ankara Hacettepe Sanat Müzesi’nde, TC Merkez Bankası Çağdaş Türk Resmi (1950-2000) Koleksiyonu’nda eserleri yer almaktadır. Türkiye, Fransa ve ABD’de aralarında M. Nuri Birgi, Max Ernst, Ara Güler, Yaşar Kemal, Ömer Koç, Prof. Dr. Lucien Leger, Edouard Lœb, M^me Goury de Rosseland, Ord. Prof. Dr. Philipp Schwartz, Patrick Waldberg’in bulunduğu özel koleksiyonlarda resimleri vardır.