Aşağıdaki metin, Rodney Palmer’ın Street Art Chile
adlı kitabının “Sunuş” kısmından çevrildi (Londra: Eight Books, 2008) s.
9-11. İki tire içindeki kısımlar çevirmen tarafından eklendi.
Şili’de 1970 yılındaki seçimler yaklaşırken, komünistler ve sosyalistler müral ressamlarından oluşan “tugaylar” kurdular. Meksika ve Küba’daki devrimci müral ve afiş geleneğinden esinlenen bu tugaylar, o dönem devrimci fikriyatın yaygın olarak benimsendiği Meksika ve Küba’dan farklı olarak kutuplaşmış bir toplumun bulunduğu Şili’de çok daha etkili bir propaganda işlevi gördü. Bunlar arasında en bilineni, 1969’da komünist Danilo Bahamondes tarafından kurulan ve adını 1946’daki bir gösteride öldürülen işçi Ramona Parra’dan alan Ramona Parra Tugayı (Brigada Ramona Parra – BRP) idi. 1970 yılına gelindiğinde ülke çapında toplam 120 BRP kolektifi oluşmuştu.
Öğrenci, sanatçı, zanaatkâr ve işçilerden oluşan 15-25 kişilik bu kolektiflerde, her üyenin ayrı bir görevi bulunuyordu. Müralin tasarımından trazadores (planlayıcılar) ve fileteadores (kontürcüler) sorumluydu. Fondeadores (arka plancılar) fonu boyuyor, rellenadores (dolgucular) figürleri renklendiriyor, guardias (muhafızlar) ise gözcülük yapıyordu. –Gecenin geç saatlerinde ve hızla çalışmak zorunda olan ekipler, bu işbölümü sayesinde devasa müralleri kısa sürede tamamlıyorlardı.–
Madencilerin resmedildiği bir BRP mürali
Colectivo BRP
Kısa bir süre sonra, komünistlerin tugaylarına karşılık sosyalistler de kendi müral ekiplerini kurdular: Venceremos [Zafer Bizim]. Venceremos Tugayı, daha sonra, Şili’den kalkan bir uçağı Havana’ya kaçırmaya çalışırken Şili emniyet güçleri tarafından öldürülen Pedro Lenin Valenzuela’nın adını aldı. İlk Lenin Valenzuela mürali, Şili Teknik Üniversitesi’nin (şimdiki Santiago Üniversitesi) duvarına çizildi. Che Guevara’nın Bolivya’daki gerilla ordusuna katılan Şili’li gazeteci Elmo Catalan’ın Haziran 1970’te öldürülmesi üzerine, Sosyalist Gençlik, müral tugayına bu kez de Catalan’ın adını verdi. 1970 seçimleri için Ramona Parra (BRP) ve Elmo Catalan (BEC) tugayları, Salvador Allende’nin Halk Birliği (Unidad Popular) koalisyonunu desteklemek üzere güçlerini birleştirdi. Tek bir gecede, Santiago’nun duvarlarına 15 bin dev slogan yazıldı: “Allende’yle Zafer Bizim!”
Eylül 1970’te Allende seçimleri kazandı. Allende hükümeti döneminde BRP ve BEC faaliyetlerine devam etti. Seçimler öncesindeki mürallerin estetik boyutu –illegal çalışma baskısı kalktığından– güçlenmeye başladı. Bu dönemin en meşhur mürallerinden biri, Şili’li sürrealist Roberto Matta’nın BRP’yle birlikte yaptığı “Şili Halkının İlk Golü” (El Primer Gol del Pueblo Chile) başlıklı resimdi. Matta, Allende’nin destekçisiydi ve seçimlerin kazanılması üzerine Avrupa’dan Şili’ye dönmüştü. –Santiago’nun dışındaki La Granja’da yapılan bu müral, 1973’te Allende’yi darbeyle devirecek Pinochet yönetimi tarafından, üzerine 16 kat boya sürülerek kapatılacaktı.– Roberto Matta, bu mürali hem tasarlamış, hem de tugaylara has görev dağılımı içinde kendi deyişiyle "kırmızı rellenador’u" (dolgucu) olarak görev almıştı.
“Şili Halkının İlk Golü”. Roberto Matta’nın, Ramona Parra Tugayı’yla birlikte, Santiago’nun en yoksul semtlerinden biri olan La Granja’da, halka açık bir havuza yaptığı müral. “Gol”, Salvador Allende’nin seçimden zaferle çıkmasına atıfta bulunuyordu. Kaynak: radio.uchile
Gerek BRP’nin gerek 1970’lerdeki diğer sol grupların estetiğinde popüler kültürün büyük etkisi görülüyordu. Örneğin, o dönem Allende’nin BRP başkanlığına atadığı Alejandro Gonzales, Beatles’ın Yellow Submarine albümündeki grafiğin BRP mürallerini etkilediğini söylüyordu. Gelgelelim, 1970’lerin başında Şili solunun ana referans noktası Küba’ydı. BRP mürallerinin en belirgin özelliği, kırmızı ve mavi başta olmak üzere ana renklerin kullanımı ve siyah kontürlerdi: Her ikisi de, 1960’larda Küba’nın devrimci sanatçılarından olan Raul Martinez’in afişlerini anımsatan özelliklerdi. Küba devrimci afişleriyle ortak olan bir diğer özellik ise, yazıya ve kelimelere görsel bir unsur olarak yer verilmesiydi. Roberto Matta, kelimelerin görme algısını nasıl açtığını şöyle ifade ediyordu: “Görmek, sadece fotoğraf makinesinin veya mikroskobun yaptığını yapmak değildir. Bir kelimeyi okurmuşçasına görmek, bir şeyin büyümesini, değişmesini görmek, onu var olduğu uzam içinde görmek demektir.” Bu, yeni bir fikir değildi: Kübistler, ve daha sonra savaş sonrası dönemde letristler, kelimelerin plastik potansiyelini keşfetmeye çalışmışlardı.
Salvador Allende Tugayı’nın mürali, 1986. Kaynak: harvard.edu
11 Eylül 1973’te General Augusto Pinochet darbeyle başa geldi. –Cunta dönemiyle birlikte devrimcilere karşı büyük çaplı operasyonlar başlatıldı, binlerce insan tutuklandı, işkence gördü, kaybedildi. BRP eylemcileri bu dönemde tutuklanarak işkence gördü, birçoğu sürgüne gitti.– Darbenin ilk günlerinde, 16 Eylül’de, işkence edilerek öldürülenler arasında müzisyen Victor Jara da vardı. 1970-1973 yılları arasındaki Halk Cephesi döneminde yapılan bütün müraller, Matta’nınki de dahil, bu yıllarda silindi.
BRP, 1980’lerin ortalarında faaliyetlerine yeniden başladı. Daha çok, “kurtarılmış bölge”lerde (lugares liberados) duvar resimleri yaptılar: Santiago’nun yoksul bölgelerinde, Chillan ve Lota gibi yerlerde. BEC de aynı sıralarda, kendi “kurtarılmış” alanları olan Santiago’nun güney varoşlarında, özellikle Villa Francia ve La Victoria’da faaliyet gösterdi. 1985’te Villa Francia’da Halk Resim Atölyesi kuruldu. BEC’nin Villa Francia’da yaptığı 1986 tarihli meşhur müral, “Şimdi mücadele zamanı! Yarınlar bizim”, bu sözlerin yazılmasına neden olan rejim yıkıldıktan yıllar sonra bile yapıldığı duvarda silinmeden kalacaktı.
Darbenin kültür cephesindeki şehitlerinden Victor Jara’nın sureti, 1980’lerde Şili’deki radikal imgelemin önemli bir parçası oldu. Pinochet karşıtı propaganda o döneme kadar çoğunlukla banliyölerle sınırlı kaldıysa da, 5 Ekim 1988’de yapılacak referandum yaklaşırken Pinochet karşıtı HAYIR! kampanyasını desteklemek üzere onlarca yeni müral tugayı ortaya çıktı.
–Pinochet 1988 referandumunda yenildi. Roberto Matta’nın 1973’te üzeri boyanan mürali, 2008’de yeniden ortaya çıkarılarak restore edildi. Ramona Parra Tugayı, bugün Şili'de, neoliberal politikalara karşı faaliyetlerine devam ediyor.–
–Müral hareketi, 1970'lerde başta ABD olmak üzere başka ülkelerde de devrimci gençliğe esin verdi. Örneğin, Pinochet rejimi nedeniyle ABD'de sürgünde bulunan ve 1976'da gizli polis tarafından öldürülen diplomat Orlando Letelier'nin anısına kurulan Brigada Orlando Letelier, ABD'nin birçok kentinde Şili devrimcileriyle dayanışma eylemleri düzenlemiş ve müraller yapmıştı. Şili müral tugayları, 1970'lerde Somoza diktatörlüğüne karşı mücadele eden Nikaragualı devrimcilere de esin olacak, 1979'da Sandinist Ulusal Kurtuluş Cephesi'nin (FSLN) Somoza'yı devirmesinden sonra ülkede başlayan kültür ve eğitim seferberliğine bizzat katılacaklardı.–
BRP mürali, 1970. Pinochet döneminde yok edilmiştir. Kaynak: David Craven, Art and Revolution in Latin America, 1910-1990, s. 165.
Orlando Letelier Tugayı, 1977, Washington DC
Günümüze ait bir BRP mürali. Şili'de geçtiğimiz yıllarda geniş çaplı eylemlere vesile olan parasız eğitim talebi.