/ Dadanın 100. Yılı / Uluslararası İlerici Sanatçılar Birliği Kongresi

29-31 Mayıs 1922’de Düsseldorf'ta düzenlenen Uluslararası İlerici Sanatçılar Birliği Kongresi (Kongress der Union Internationaler Fortschrichttlicher Künstler), farklı avangard grupları biraraya getirme amacını taşıyordu. Toplantıya Almanya’dan Das Junge Rheinland, Werkbund ve Sezession grupları ile ekspresyonist Novembergruppe ve Sturm Galerisi ön ayak olmuştu; katılanlar arasında İtalyan fütüristler, Rus konstrüktivistler, De Stijl temsilcileri ve dadacılar vardı. [1] Kuruluş bildirgesinde şöyle deniyordu:

Uzun süren hazin ruhsal yalnızlık artık sona ermeli. Sanat, uğraşları yaratıcılık olanların birliğine ihtiyaç duyuyor. Ulusal aidiyetleri unutmalı, siyasal önyargıları ve bireysel çıkarcılığı bir kenara bırakmalı; şimdi sloganımız: “Tüm ulusların sanatçıları birleşin” olmalı. Sanat uluslararası olmalı, yoksa silinip gidecek.[2]

Almanya’da böyle bir girişimin gerçekleşmesinin nedenlerinden birisi, 1921 sonlarından başlayarak farklı avangard hareketlerin burada kesişmesiydi. Ta ki 1923’te Paris öne çıkıncaya kadar. Naum Gabo’nun yanı sıra, El Lissitzki bu sıralarda Berlin’e gelmiş, ertesi yıl vesch/gegenstand/objet başlıklı dergiyi Rusça, Almanca, Fransızca, üç dilde yayınlamaya başlamıştı. 1922 Ekim’inde savaş sonrasında Almanya’daki ilk resmî Rus Sanatı Sergisi yine burada açılacaktı. De Stijl’in kurucusu Theo van Doesburg da 1921’de Weimar’a taşınmıştı; bir yandan da takma adla bir Dada kişiliği oluşturmuş, 1922’de bir Dada dergisi olan Mécano’yu çıkarmaya başlamıştı. Öte yandan, 1921’de “Elementarist Bir Sanata Çağrı” manifestosunu iki konstrüktivist (Ivan Puni ve László Moholy-Nagy) ve iki dadacının (Hans Arp ve Raoul Hausmann) imzalaması farklı avangard hareketlerin ortak girişimlerinin habercisiydi. [3] Tabii Dada’nın kendisi hakiki bir enternasyonal hareket olarak ulusal sınırları aşmada örnek oluşturuyordu.[4]

Werner Graeff, Raoul Hausmann, Theo van Doesburg, Cornelis van Eesteren, Hans Richter, Nelly van Doesburg, bilinmeyen birisi (De Pistoris?), El Lissitzki, Ruggero Vasari, Otto Freundlich (?), Hannah Höch, Franz Seiwert ve Stanislav Kubicki Uluslararası İlerici Sanatçılar Birliği Kongresi sırasında Düsseldorf’da.

Kongre 60’ın üzerinde sanatçıyı biraraya getirdi.[5] Aralarında, Hans Richter, Raoul Hausmann, Hannah Höch, Otto Dix gibi dadacılar; De Stijl’i temsilen Theo ve Nelly van Doesburg; fütürist Ruggero Vasari; Rus konstrüktivizminin önde gelenlerinden El Lissitzki vardı. Bu etkileyici katılıma rağmen, İlerici Sanatçılar Enternasyonali oluşamadan kongre dağıldı. ‘Birlikçiler’ diye adlandırılan ve çoğunluğu oluşturan grup, Das Junge Rheinland adlı ev sahibi grubun yazdığı programı desteklemekle kalmadı, ‘ilerici’ azınlığa kabul ettirmeye kalktı. Program neredeyse tümüyle sanatın finansmanı ve sergilenmesi konularına ayrılmıştı ve bir enternasyonal dergi yayınlanmasını öneriyordu. Kongrede okunmasının ardından herkesçe imzalanması istenince, sanatsal sorunlara öncelik verilmesini talep eden ve azınlıkta kalan 'ilerici' sanatçılar kıyameti kopardılar.[6] Dayatmayı “Prusya geleneği” olarak niteleyip sert tepki gösterdiler. Dadacı Hausmann’ın, ne ilericilerden ne de sanatçılardan yana olduğunu ilan edip, “yamyam olduğum kadar enternasyonalim” demesi ve salonu terk etmesiyle ortalık birbirine girdi.[7] Dadacılar zaten baştan beri protesto halindeydiler, kongrenin mahiyetine ve düzenlenme şekline karşı çıkıyorlardı. Sonunda kongre adeta bir Dada gösterisindeki gibi kargaşayla sona erdi, başta dadacılar ve fütüristler, katılanların önemli bir bölümü kongreden çekildi.

Kongre amacına erişemedi ama buradan bir Konstrüktivist Enternasyonal çıktı. Muhaliflerden Van Doesburg’un başı çekmesiyle Hans Richter ve El Lissitzki’nin imzaladığı bir deklarasyon sonradan De Stijl dergisinde yayınlandı. Dada’nın kurucularından Richter, burada Romanya, İsviçre, İskandinavya ve Almanya’daki konstrüktivistleri temsil ediyordu; Van Doesburg De Stijl dergisini; El Lissitzki ise veshch-gegenstand-objet adlı kendi dergisini. Deklarasyonda, birlikçilere karşı kendi ‘fraksiyonlarının’ görüşlerini ilan ettiler. [NAA]

Theo van Doesburg, El Lissitzki ve Hans Richter

Birinci Uluslararası İlerici Sanatçılar Birliği Kongresi Konstrüktivistler Enternasyonal Fraksiyonu Deklarasyonu

1922

Düsseldorf’a bir Enternasyonal Topluluk kurmaya kararlı olarak geldik. Sonuç aşağıda:

Birlikçiler:

I. Birlik’in açılış beyannamesi, kurucu ilkesinin “zihinler arasında karşılıklı sıcak ve verimli enternasyonal etkileşim” olduğunu ilan ediyor.

Biz:

I. İyi niyet bir program değildir ve dolayısıyla bir örgütlenmenin temelini oluşturamaz; özellikle de Kongre sırasında, tam da muhalefet karşısında açık seçik bir gerçekliğe dönüşmesi gereken anda iyi niyet boşa çıktıysa.

Birlikçiler:

II. Birlik’in asıl amacı konusunda tam bir belirsizlik –kendi ekonomik çıkarlarını savunmak için bir tür sendika gibi mi çalışmalı, yoksa belirli kültürel amaçların peşine düşmek ve onları gerçekleştirmek için bir ekonomik forum mu oluşturmalı?

Biz:

II. Bizim için gayet açık ki sanatın sorunlarına dair belirli bir görüş belirlemek öncelikli ve ancak bu yapıldıktan sonra konuyla ilgili ekonomik meseleler gündeme gelmeli.

Birlikçiler:

III. ‘İlerici sanatçılar’ tanımlanmış değil. Kongre gündemini belirlerken, belirli kişilerin sanata ilişkin sorunlara yaklaşımını tamamen bireysel bir konu addederek bu tür soruları kapsam dışında bıraktı.

Biz:

III. Biz ilerici sanatçıları, sanatta öznel olanın önceliğini sorgulayan ve reddedenler olarak; işlerini geçici lirik hevesler doğrultusunda değil, form vermeye dayanan yeni ilkeyle uyumlu bir biçimde –yani araçları evrensel olarak kavranabilir ifadeye hizmet edecek biçimde örgütleyerek– üretenler olarak tanımlıyoruz.

Birlikçiler:

IV. Kuruluş manifestosundan açıkça anlaşıldığına göre, Birlik uluslararası sanat sergisi işletmelerinin yolunu açma amacını taşıyan bir dizi girişim öngörüyor. Böylelikle Birlik etkin olarak bir kolonizasyon politikası gütmeyi tasarlıyor.

Biz:

IV. Biz, birbirleriyle ilişkileri kurulmaksızın yan yana diziliveren şeylerin ticareti için düzenlenmiş ardiyeler olarak gördüğümüz bugünün sanat sergilerini tanımayı reddediyoruz. Biz bugün, bize gereksinimi olmayan bir toplumla henüz var olmayan bir toplumun arasında duruyoruz. Bu yüzden bizim için kabul edilebilir olan yegâne sergi, halen hayata geçirmeyi umduklarımızı (projeler, planlar, modeller) ya da zaten sonuçlandırdıklarımızı ortaya koyanlardır.

Bütün bu nedenlerden dolayı, layıkıyla bir ilerici sanatçılar Enternasyonal Topluluğu oluşturmanın dayanaklarının şunlar olması gerektiği aşikardır:

a) Tıpkı bilim ve teknoloji gibi, sanat da genellikle paylaştığımız hayatın düzenlenmesi için bir yöntemdir.

b) Kabul etmemiz gerek ki, sanat artık gerçek dünyaya karşı bir hayal dünyası olmaktan çıkmıştır. Sanat, insanlığın ilerlemesini düzenleyen yaratıcı enerjinin evrensel ve gerçek bir ifadesidir. Bu demek oluyor ki: sanat evrensel emek sürecinin bir aracıdır.

c) Eğer bu görüşü gerçeğe dönüştüreceksek, mücadele etmemiz gerek. Ve bu mücadeleye girişmek için de örgütlenmemiz gerek. İnsanlığın kolektif enerjisini özgür bırakmanın yegâne yolu bu. İlkelere dair hususlarla ekonomik görüşler böylelikle bütünleşmiş olur.

Bireyin zorbalığına öncelik vermeyi sürdürmesi, bu kongrenin ilerici bir dayanışma ruhuyla bir Enternasyonal Topluluk oluşturabilmesinin mümkün olamayacağını bize kanıtlamış oldu.

Düsseldorf, 30 Mayıs 1922[8]

Çeviri: Nur Altınyıldız Artun