/ Dadanın 100. Yılı / Konstrüktivistler ve Dadaistler Kongresi

1922 Mayıs’ında Düsseldorf’taki Uluslararası İlerici Sanatçılar Birliği Kongresi sırasında Hollandalı De Stijl hareketinin kurucusu Theo van Doesburg, Berlin’den gelen Rus konstrüktivistler ve Macaristan’dan göç eden sanatçı grubuyla dadacıları  Ma (Bugün) başlıklı bir dergi etrafında biraraya getirmeyi denemişti.[1] Bir İlerici Sanatçılar Enternasyonali oluşturma girişimi başarısızlıkla sonuçlanınca, Van Doesburg 1922 Eylül'ünde Weimar'da uluslararası bir Konstrüktivistler ve Dadaistler Kongresi düzenledi. Weimar Bauhaus kentiydi. Bauhaus’ta öğrenim gören ve ardından 1923’de László Moholy-Nagy ile birlikte orada eğitmenliğe başlayacak olan sanatçı Josef Albers o sıralarda Weimar’daki ortamı şöyle anlatıyordu:

Weimar’ın havasında her şey mevcuttu: fütüristler oradaydı, konstrüktivistler ve Tanrı bilir başka kimler orada. Van Doesburg karşı kaldırımda dükkân açtı. Deccal olmak niyetindeydi.[2]

"Karşı kaldırımdaki dükkân", Van Doesburg’un Bauhaus’un karşısında tuttuğu atölyeydi. Van Doesburg De Stijl'i enternasyonal bir hareket olarak yaymaya gayret ediyor, bu doğrultuda Bauhaus eğitim programının ekspresyonizmden geometrik soyutlamaya yönelmesi için türlü girişimde bulunuyordu. Bauhaus’ta eğitmenlik yapma isteği kabul edilmeyince, soyuta meyilli öğrencileri ayartıp onlara kendi atölyesinde konstrüktivist ilkeler doğrultusunda kurslar düzenlemeye başlamıştı.[3] Bir yandan da Dada’ya giderek daha fazla yakınlık duyuyor, I. K. Bonset takma adıyla dadacı şiirler yazıyor, hatta bir Dada dergisi olan Mécano’yu yayınlıyordu. Yani kendi şahsında iki hareketi, konstrüktivizmi ve Dada’yı biraraya getirmişti. En yakınlarının bile bilmediği çifte kimliği Weimar’daki kongre sırasında ifşa oldu. Kongrenin amacı Mécano dergisinde Dada üslubuyla duyuruldu: “Weimar’a ve Bauhausculara bakir Dada mikrobunun bulaştırılması”.[4] Bu sözler, Tzara’nın kongrede yaptığı konuşmadan alınmıştı: “Beni daha iyi anlayabilmeniz için şöyle söyleyeyim: Dada öyle bir bakir mikroptur ki, aklın sözcükler ve kurallarla doldurduğu her köşeye, tıpkı hava gibi, eninde sonunda sızar”.[5]  Kongreye katılanların arasında çekirdek dadacılar Hans Arp, Sophie Taeuber, Hans Richter, ve Tristan Tzara’nın yanı sıra, Kurt Schwitters El Lissitzki ve László Moholy-Nagy vardı. Gözlerden kaçmayan eksiklik, bundan iki yıl önceki Birinci Enternasyonal Dada Fuarı’nın ardından dağılan Berlin’deki dadacılardı; hiçbiri Weimar’a gelmemişti.

Önde Werner Graeff ve yerde yatan Hans Richter; arkalarında Alexa Röhl, Nelly van Doesburg, Tristan Tzara, Sophie Taeuber, Hans Arp; üçüncü sırada omzundaki çocukla Max Burchartz, Harry Scheibe, başında kağıt şapkayla Theo van Doesburg, Hans Vogel, Peter Röhl; dördüncü sırada Lotte Burchartz, şapkaylı El Lissitzki, Cornelius van Eesteren, Bernhard Sturtzkopf; en arkada Lucia Moholy, Alfréd Kemény ve László Moholy-Nagy.

Tzara’nın kongrede yaptığı iki konuşma sanki Dada’nın ardından ağıt niteliğindeydi: “ölüme, onun sürekli aramızdaki varlığına dünyanın dikkatini çeken” Dada şimdi kendi kendini yok ediyordu. Ama Tzara iyimser bakışıyla, Dada’nın her dağılışının ardından yenilenerek canlandığını eklemeden edemeyecekti.[6] Nitekim kongre sırasında Weimar’da, sonrasında ise Schwitters’ın ev sahipliğinde Hannover ve Jena’da düzenlenen bir dizi Mécano suaresi öylesine başarılı oldu ki, dadacılarla birlikte suarelerde yer alan Van Doesburg ertesi yıl Schwitters’le birlikte Hollanda’da bir Dada turnesine çıktı.[7]

Theo van Doesburg’un1923’teki Hollanda Dada turnesi için hazırladığı afiş.

Dadacıların Van Doesburg üzerindeki kayda değer bir etkisi, onun giderek sanatsal değer kavramını tartışmaya açması ve ticarileşmenin karşıtı olarak kavramsallaştırması oldu. 1923’teki Mécano suarelerinde dağıtılan “Wat is Dada?” başlıklı broşürde yayınlanan metninde, çağdaş dünyanın giderek bir "sahte kültür" ortamına dönüştüğünden; tüm kültürel sembollerin birer "reklam"a indirgenebilir olduğundan dem vurmuştu: "din haça, Odol diş macunu yuvarlak şişesine, Nietzsche koca bıyığına, Oscar Wilde homoseksüelliğine, Tolstoy kaftanıyla sandaletlerine." Böyle bir ortamda yegâne anlamlı tepki Dada'nınkiydi.[8] [NAA]

                                                                                 *

ChRoNIEk – MECANo

Anonim

1922

Telgraf Mesajı

Weimar-Paris-Zürih-Budapeşte-Moskova

1922 Weimar Uluslararası Konstrüktivistler ve Dadaistler Kongresi

19 Eylül: Tristan Tzara Weimar’da – Hava ılık – Aziz Siegenzack-arp’ın flütü namevcut[9] – 20 Eylül: on sekiz telgraf – 21 Eylül: Tzara hasta sanatçılar evi ‘Bauhaus’u ziyaret ediyor (çoğu Mazdaznan[10] derdinden ve telsiz ekspresyonizmden mustarip) – gözlem: her türlü yaratıcı alanda ‘De Stijl’ yönü – ‘Üstatlar’ın mutlak iktidarsızlığına dair gözlemler (özellikle, kendi felaket dürtülerinin zavallı ürünü olan yöneticinin!)[11] – öğrenciler ‘üstatlar’dan daha donanımlı – – 22’si: İç – iç – iç – sarhoş – 23’ü: Schwitters’in gelişi – Bauhaus’ta bir kartpostal satın aldıktan sonra, bacadan çıkıp kaybolur – Residenz Kafe’de Kuwitter’e ‘Sonniermerz’ adı verilir[12] –  akşam Van Doesburg’un atölyesine baskın – Arp hâlâ havada süzülüyor – herhangi bir yerde 24’ü: Arp Jena’ya gelir – ülkeyi boydan boya kateden büyük hareket – Yiyecek içecek vagonlarıyla ek tren – İstasyonda büyük beklenti, Jenalılar Dr. Dexel’in komutasında pozisyon almış durumdalar[13] – Caz topluluğundan selamlama – Arp. Kentin içinde geçit töreni. – 25’i: Weimar’a dönüş. Weimar’a ve Bauhausculara bakir Dada mikrobunun bulaştırılması.[14] – Bortniyk[15] Macaristan’da Dadaizm için uğraştı. Lissiitzki-Moskova Dadaizm hakkında diyor ki: “Burjuvazinin karnındaki beyni içinden yardınız”. – Şampanya yağmuru. Madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam – madam[16] - Arp flütünü kara kediye kaptırdı – 26’sı: Baskılar sonucunda enternasyonal tavuk ilk konstrüktivist yumurtayı yumurtladı. Moholy’nin dinamik yumurtası aynı zamanda bir tavuk. – 27’si: Pétro[17] oy birliğiyle Avrupa’nın tartışma götürmez Dadaist müzik enstrümanı ilan edildi. – Müzenin önünde bir timsah[18] için askeri geçit töreni. – Jena-hijyen-sırtlan-dada. Kuwitter’in eşarbıyla Jena’nın yıkımı[19] –  28’i: Münih’ten Hannover’e kadar dada Alman turnesi – Büyük Pra[20] flütünün sırtında Zürih’e geri döner.[21]

Çeviri: Nur Altınyıldız Artun