Birinci Dünya Savaşı sırasında tarafsız konumda olan İsviçre, savaş karşıtı olan veya ülkesinden kaçmak zorunda kalan pek çok kişiye ev sahipliği eder. Dört bir yandan edebiyatçılar, sanatçılar, kaçaklar, casuslar vs. Zürih kentinde biraraya gelir ve savaş sırasındaki en enternasyonal ortamı yaratırlar. Zürih Dada hareketinin tohumları da böyle atılır: Hugo Ball, Richard Huelsenbeck, Emmy Hennings, Hans Richter, Tristan Tzara, Marcel Janco gibi isimler, Zürih’teki Dada ‘üssü’ Cabaret Voltaire’de toplanırlar. O dönem Rusya’dan kaçmak ve peruk takarak kimliğini saklamak zorunda kalan Lenin de Cabaret Voltaire’in sokağında oturmakta ve Kapitalizmin En Yüksek Aşaması: Emperyalizm adlı eserini dadacıların patırtıları eşliğinde yazmaktadır.
Lenin, 1917 Lenin'in Zürih'teki evi Cabaret Voltaire binası
Zürih dadacıları arasında, doğuştan enternasyonal bir kimliğe sahip olan, ressam, heykeltıraş ve şair Hans/Jean Arp da vardır. Arp’ın annesi Fransız, babası Alman’dır. Fransa’nın Alsace-Lorraine’i Prusya’ya vermek zorunda kaldığı (1871) savaştan sonra doğduğundan (1886), önce Hans ismini alır; Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Alsace Fransa’ya iade edilince, yetkililer isminin Jean olması gerektiğine karar verirler. Arp da, Almanca konuştuğu zaman Hans, Fransızca konuştuğu zaman Jean ismini kullanır.
Arp sanat hayatına 1904’te Paris’te yayınladığı şiirlerle başlar. 1908’de Academié Julian’a kaydolur. 1915’te Alman ordusuna asker yazılmaktan kurtulmak için Zürih’e gider ve burada, daha sonra evleneceği ve birlikte çalışacağı Sophie Taeuber’le tanışır. Taeuber o dönem tatbiki sanat dersleri vermekte ve dans eğitimi almaktadır. İkili, Cabaret Voltaire’in kısa ömrüne rağmen olağanüstü etki yaratan faaliyetlerinin ayrılmaz parçası olur. Arp daha sonra bu seansları “tam bir curcuna” diye tarif edecektir. Hugo Ball, Dada Günlükleri’nde, kendisi bir şiirini okurken Sophie Taeuber’in Arp tarafından yapılmış bir maskeyle icra ettiği “soyut bir dansı” anlatır. Arp da, Sophie Taeuber’le birlikte kumaş ve kâğıt kullanarak yaptıkları kompozisyon deneylerini ve adeta “ruhsal bir arınma” süreci olan bu ortak çalışmalarda “saf resmi” keşfettiklerini anlatır. Zürih’e gitmeden önce Paris’teki avangard çevre içinde Duchamp’la yakınlığı olan Arp, kolajı rastlantısal kompozisyon ve hazır-nesne gibi yöntemlerle birleştirmiştir ve “insan bencilliğinin reddi” diye tarif ettiği eserleri, onu Dada hareketi içinde öncü bir figür haline getirir. Dadacılar arasında zar zor parlayabilmiş kadınlardan biri olan Hannah Höch ise, tanıdığı erkek sanatçılar arasında bir kadını meslektaşı olarak ciddiye alan ender kişilerden biri olarak yâd edecektir Arp'ı... (bkz. Berlin Dadacıları Arasında Bir Kadın: Hannah Höch)
Sophie Taeuber ve Hans/Jean Arp Sophie Taeuber, Dada-Başı
Arp, 1920’de Max Ernst’le birlikte Köln Dada grubunu kurar. Köln kenti de savaş karşıtı ve radikal politik faaliyetler bakımından canlıdır ve Köln İlericiler grubunun[1] yayınları gibi, sanatla politikayı harmanlayan çok sayıda dergi çıkmaktadır. Örneğin, Max Ernst’ün Johannes Theodor Baargeld’le birlikte çıkardığı Der Ventilator (1918), Köln İlericileri’nden Franz Seiwert gibi pek çok radikal sanatçıyı çeker. Arp, Ernst ve Baargeld’le birlikte Dada Weststupidia 3, veya kısa adıyla W/3 grubunu kurar. Grubun alameti farikası Fatagaga’dır: yani, Fabrication de tableaux garantis gazométriques’in kısaltması – "gazölçerliği garantili tablo yapımı".
Arp ve Ernst, İsviçre, Dada'nın Doğum Yeri, veya Fizyomitolojik Tufan-Resim, 1920
Nisan 1920’de W/3 grubunun çıkardığı Die Schammade dergisinde, Arp, Huelsenbeck, Breton ve Louis Aragon’un eserleri yer alır ve ardından Dada İlkbaharı sergisi açılır. Epey gürültü koparan ve sonunda polis tarafından kapatılan sergiden sonra, Arp’ın Berlin ve Paris’e gitmesi, Köln İlericileri’nin de daha ‘proleter’ bir çizgi benimseyerek dadacılardan kopması üzerine Köln grubu dağılır. Bu dönemde Kurt Schwitters’la yakın ilişki içinde olan Arp’ın, Schwitters’ın çıkardığı Merz dergisinde "Arpaden", yani “Arp şeyleri” adını verdiği çalışmaları yayınlanır.
Merz dergisinde 7 "Arpaden" serisi
Schnurrhut Das Meer Ein Nabel Die Nabelflasche
Schnurruhr Eierschlegar Arabische Acht
Arp, 1925’te Breton ve Éluard’ın Paris’te açtıkları ve Giorgio de Chirico, Max Ernst, Paul Klee, Man Ray, André Masson, Joan Miro, Pablo Picasso gibi isimlerin yer aldığı ilk sürrealist grup sergisine katılır. 1931’de sürrealistlerden kopar; sanatta temsilin yeniden öne çıkmasına karşı soyutu savunan Theo van Doesburg’un kurduğu, Piet Mondrian, Naum Gabo, Kurt Schwitters, Kandinski gibi isimlerin yer aldığı gruba katılır.
İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine Arp, Sophie Taeuber’le birlikte yeniden Zürih’e kaçar ve savaş bitene kadar burada yaşar. 1943’te Sophie Taeuber ölür, Arp bundan sonra Paris, Zürih, New York ve Basel gibi kentlerde yaşayıp çalışmaya devam eder. Arp’ın daha sonra yaptığı çalışmalar genellikle göz ardı edilip ilk dönem eserlerine odaklanılsa da, aslında 1966 yılında ölene kadar heykellerinde ve şiirlerinde Dada geleneğini devam ettirdiği söylenebilir. 10 Ocak’ta Londra’da, Hauser & Wirth’te açılan “Rastlantı – Form – Dil” sergisi, Arp’ın bronz, mermer ve alüminyum ağırlıklı bu geç dönem eserlerini biraraya getirmenin yanı sıra şiirlerine de yer veriyor.
Schale mit kleiner Chimäre, bronz, 1947 Jean Arp, 1948
1 Mart 2014 tarihine kadar açık kalacak sergi hakkında detaylı bilgi için bkz. Hans Arp: Chance, Form, Language
KAYNAKLAR:
Hal Foster, Rosalind Krauss, Yve-Alain Bois, Benjamin Buchloh, David Joselit, Art since 1900.
Delia Gaze (ed.), “Sophie Taeuber”, Concise Dictionary of Women Artists içinde, s. 652.
Martin Puchner, “Internationalism Localized”, Poetry of the Revolution: Marx, Manifestos, and the Avant-gardes içinde, s. 143-144.
http://www.moma.org/m/explore/collection/art_terms/10455/0/6.iphone_ajax?klass=term
http://siarchives.si.edu/collections/siris_sic_12950
http://www.moma.org/learn/moma_learning/2556-2
http://www.moma.org/collection/object.php?object_id=50287
http://www.stedelijk.nl/en/artwork/25445-merz-5-arp-mappe-7-arpaden-von-hans-arp-zweite-mappe-des-merzverlages
http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Arp