"Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur": John Heartfield'ın Politik Fotomontajı

Fotomontaj sanatı, içinde büyük metaforlar barındıran fotoğraflarla yapılan dâhice düzenlemeleri içerir. Böylelikle montaj, metaforik hakikatlerin tüm gücü ve enerjisiyle birlikte resimsel bir metafor haline gelir. Berlin Dada hareketinin plastik sanatlara katkısı konusundaki görüş ve düşüncelerin büyük bir bölümü, fotomontaj tekniği ve yöntemleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Öyle ki, fotomontaj sanatında ortaya çıkan devrim niteliğindeki uygulamalar, Weimar Dönemi’nin ileri sanatını tanımlayan yeniliklerle birlikte anılır. Örneğin, 1920 yılında yapılan İlk Uluslararası Dada Fuarı gösterisinde John Heartfield (1891-1968) "Montajcı Dada" olarak tanımlanmış ve 'sanatçı' yerine 'montajcı' olarak adlandırılmayı tercih etmiştir.[1] 

Ünlü tiyatro yönetmeni ve oyun yazarı Bertolt Brecht’in (1898-1956) çağdaşı ve yakın arkadaşı olan John Heartfield’ın fotomontaj sanatı, o dönemde devrim niteliğinde bir etki yaratmıştır. Biçimsel yapısı, tekniği ve reddiyeleri (negation), ortaya koyduğu muhalefet ruhu ve sanatsal duruşuyla fotomontaj, sanat tarihinde, Hitler ve Nazizm’in yükselişine karşı dünyayı ayaklandırmayı başarmış öncü eğilimlerin içinde, kübizm ve dışavurumculuk gibi özgün sanat akımlarına eşdeğer bir yer tutmuştur. Özellikle, çok yönlü Nazi propagandasına karşı mücadelede John Heartfield, Nazi rejiminin gerçek yüzünü, bu tür bir sanat aracılığıyla görünür kılmıştır.

Soldan sağa: John Heartfield, "Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur: Sizi Aptallaştıran Sargıları Çıkarın Kafanızdan!" (Wer Bürgerblätter liest wird blind und taub. Weg mit den Verdummungsbandagen !) AIZ, no.6, 28x38 cm., 1930.[2]                                   

John Heartfield'ın "Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur” adlı fotomontaj çalışmasının bulunduğu AIZ sayısının 102. ve 103. sayfaları.[3]

9 Şubat 1930'da, Almanya'da çıkan Resimli İşçi Gazetesi'nde (Die Arbeiter-Illustrierte-Zeitung/AIZ), John Heartfield'ın tam sayfa bir fotomontajı yayınlanır. John Heartfield bu çalışmasında, "Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur!" manşetiyle "Tempo" (Tempo) ve "İleri" (Vorwaerts) adlı iki gazeteye sarılmış bir kafayı gösterir. Kafaya sarılan her iki gazete de Alman Sosyal Demokrat Partisi SPD'nin yayın organlarıdır.[4] Gövdesindeki polis copu, SPD ile devlet güvenlik güçleri arasındaki işbirliğini simgelemektedir. Yapıt üzerindeki dörtlük Almanların çok iyi bildiği bir şarkının parodisidir: "Ben Prusyalıyım, renklerimi hatırladınız mı?" Hamiyetli bir durumu ifade etmek yerine, John Heartfield şu sözleri yazmıştır:

Ben bir lahana kafayım, yapraklarımı gördünüz mü?

Keder bana aklımı kaçırttırır

Ancak sessiz kalır ve bir kurtarıcı gelmesini beklerim

Ben bir lahana kafa olmak istiyorum, siyah, kırmızı ve sarı[5]

Görmek ya da duymak istemem

Siyasetten uzak dururum

Beni çıplak bıraksalar da

Kızıl basın benim evime giremez!

Metin ve imgelerle John Heartfield, SPD'nin hantallığı olarak gördüğü her şeye ve onun siyasi, ekonomik ve sosyal olarak statükoyu kabulüne saldırmaktadır. Buradaki imge, tipik bir Alman'a aittir, kafasını toprağa gömmektedir; manen SPD retoriğiyle sarılmıştır ve ilerici değişim için harekete geçmek istememektedir. SPD, burjuva devletini desteklemekle, Komünist Parti'ye muhalefetle ve  gerici siyaseti tırmandırmakla suçlanmaktadır; ayrıca taraftarlarını sağır ve kör etmekle tehdit etmekte ve bu nedenle de tüm eylem ve muhalefeti etkisiz kılmaktadır.[6]

John Heartfield’ın, AIZ’in 103. sayfasında yer alan fotomontajı, önceki sayfada bir makaleyle birlikte çıkmıştır ve fotoğrafların diğer dergilerde saçma sebeplerle nasıl tahrif edildiğini göstermektedir. Sol üstte, bir dergide bir ressamın, Papa'nın resmiyle poz verirken etekliğinin nasıl yapay olarak uzatıldığı gösterilmektedir.[7] AIZ bu resmi, Katolik ve burjuva basınının aldatıcı uygulamalarıyla ilgili bir hikâyeyi resmetmek amacıyla kullanmıştır. Birinci sayfa, aynı fotoğrafın biri doğru diğeri rötuşlu halini yan yana göstermektedir. Vatikan’da Papa’nın portresini yapmak için görevlendirilmiş olan Keimer-Dinkelbühler adındaki Alman bir ressam resim sehpasının önünde oturmaktadır. AIZ, oynama yapılmış resmin altyazısında, kadının bacaklarını kapatmak için burjuva basın tarafından eteğinin boyunun uzatıldığı açıklamasını yazmıştır. Maud Lavin'e göre mesele şudur:

...eğer böyle bir görüntüyle oynama yapıldıysa hiçbir fotoğraf, hiçbir gerçek oynamaya karşı güvende değildir.  İki fotoğrafın karşısında, John Heartfield’ın ikinci sayfada tam sayfa gazeteyle boğulmuş meçhul kafa fotoğrafı vardır. Gazeteler en çok satılan sosyalist gazetelerdir; Heartfield’ın alay malzemesi zıtlık ve gerçeğin çarpıtılmasıdır. Fotoğraftaki gerçekçiliği bir noktaya kadar kabul etse de Heartfield’ın fotoğrafı açık olarak sahnelenmiştir.[8]

John Heartfield’ın, derginin sağ sayfasında yer alan "Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur: Sizi Aptallaştıran Sargıları Çıkarın Kafanızdan!" adlı fotomontajı ise, Sabine Kriebel'a göre, imgenin siyasi estetiğinin nasıl yorumlanması gerektiğini ortaya koyar:

“Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur!” söylemi, üretimin her türünün perdelenmesini derinlemesine işler. Bu resimde, gazete parçalarından mumyalanan bir kafa, kendisine bakanlara alt sağ köşede yer alan bir yazıyla; “ben bir lahana kafayım, yapraklarımı gördünüz mü?” diye sorar.  Gözlerini, ağzını ve kafasını sarmalayan gazete parçalarından dolayı adam kör edildiği ve susturulduğu için artık ne görebilir ne de konuşabilir, hatta ve hatta imgenin ardında siyah kalın harflerle yazılı “Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur” yazısına göre, duyamaz da.. Sosyal Demokrat Parti’nin yayın organı olan Vorwaerts ile popüler bir sosyalist gazete olan Tempo böylece burjuva basınına atıfta bulunur. Bu imgedeki şiddet sadece kes-yapıştır tekniğini göstermekle kalmaz aynı zamanda da gazetelerin çevrelediği bir adamın rahatsızlık verici gerçekçi bir sunumunun yarattığı psikolojik rahatsızlığı da ortaya koyar. 

Lahana kafanın görünmeyen yüzü, gerçeğin halüsinasyon boyutunu algılamamızı sağlayan kusursuz bir illüzyonu belirten resimdir, aynı şekilde okuyucunun dikkatle inceleyeceği bir resimdir. AIZ’e bakan kişi, bakılan kişiyi kendi ötekisi olarak tanır; Lahanakafa, okuduğu gazeteler ve giydiği üniformayla, bir sosyalist olarak kodlanmış, komünizme karşıt biridir. Resim, hem gazete hem lahana yaprağı anlamına gelen 'Blaetter' sözcüğüyle görsel-sözel bir oyun yapar:  Milliyetçi bir Prusya şarkısı olan “Ich bin ein Preusse, kennt ihr meine Farben?”i (Ben bir Prusyalıyım, renklerimi gördünüz mü?), sosyalist basına yönelik bir ithama dönüştürür. Resimde kullanılan lisan, duyulara hitap etmek yerine metinle fotoğraf arasında süreklilik sağlayan görsel bir etki yaratır. Burada amaç izleyicide dikkati uyaran bir hikâye yaratılmasıdır: Sosyalist basını okumak siyasal körlüğü körükler, sayfalarında lahana kafaya rastlayacağınız AIZ’i okumaksa, gözlerinizi ve kulaklarınızı politik gerçekliğe açarak konuşmak için ağzınızı serbest bırakır. Fotomontaj resim, resimli sosyalist gazetelerin boğucu zihinsel zapturaptı ile AIZ’in güçlendirici etkisi arasında kurduğu örtük diyalektik aracılığıyla, basın tarafından yaratılan ideolojik öznelliği tematize eder. Montaj, pasif sosyalist lahana kafaya antitez oluşturacak, çözülmekte olan anlamlara katılımcı olacak, yeni bir komünist özne yaratmaya çalışır. John Heartfield’ın fotomontajı, okuru, imge ile metin, açık ve örtük anlam arasındaki geçişleri sindirmeye, görsel oyunlarla politik parodi arasında bir yol bulmaya sevk eder. Gören yüzümüz, esrarengiz tarafımız olan ve endişe verici acizliğimizi ortaya koyan görmeyen tarafımızla yüzleşir.

John Heartfield’ın AIZ’deki fotomontajları kendilerine bakanları sadece görsel anlamda değil aynı zamanda üzerlerinde yarattıkları psikolojik etkilerle kışkırtmakta, onların eyleme geçmelerine yol açmaktadır. John Heartfield’ın AIZ fotomontajı, izleyicinin duyularını alt üst eden ya da Dada montajının “şok”unu taklit eden bir ok etkisi yaratmaz, zeki ve daha kurnazca bir anlayışı içerir: Bu fotomontaj, fotoğrafik ilüzyonuyla izleyiciyi baştan çıkarmayı, içine çekmeyi ve kıskıvrak yakalamayı amaçlamaktadır. Burada saldırı altında olan, temkinli burjuvazi değil, eleştirel anlamda provoke edilerek angaje edilen AIZ okuyucusudur. Aynı anda okuyucusunu kışkırtan ve ideolojik bağlamda eğiten sarsıcı bir propagandanın veya propaganda bürosunun alanı içindeyizdir.[9]

Sol: Semen Fridliand, "Satılmış Basın" (Die kaüfliche presse), 1929.[10].

John Heartfield'ın yaygın basının yönetici sınıf tarafından yapılan manipülasyonlara olan bağlılığına gösterdiği küçümsemenin yanı sıra eleştirmeyen okuyucu kitlesiyle de alay ettiği bu fotomontaj, çalışma gömleği ve kabloların içinde kafası tamamen gazetelere sarılı bir adamın büstünü gösterirken, bu boğucu resmin altında "Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur" başlığı aracılığıyla izleyiciyi etki altına almayı ve uyarmayı amaçlar. John Heartfield, bu olağandışı fotoğrafı zekice bir etkiyle sahnelemiştir; ancak ağırlıklı olarak benzer ve önceden basılan materyallere dayanarak görülmemiş bir şekilde sunmuştur.[12] Gözleri hiçbir şey görmeyen kişilere, hayvansı duygulara ve savaş vahşetine dair temalar sunmak, o yılların ifade kültürünün en büyük özelliklerinden olmuştur. John Heartfield, bu politikaya uzak olduğunu söylese de, döneminin bazı figüratif çalışmalarına katılmaktan uzak duramamıştır.[13]

Soldan sağa: Honoré Daumier, M. Chevassut. "Anayasanın Son Hissedarı" (Dernier actionnaire du Constitutionnel), 1 Şubat 1834, Le Charivari. 26,7 x 18,2 cm., gravür.[14]

Honoré Daumier, "Orada Bir Güneş Tutulması mı Olacak?" (L’éclipse sera-t-elle totale?) 17 Ocak 1871, Le Charivari. 23,7x 19 cm Litografi.[15]

John Heartfield, "Ren'deki Güneş Tutulmasına Son!" (Weg mit der Sonnenfinsternis am Rhein!) [16]

Franck Knoery'ye göre; John Heartfield’ın birçok fotomontajı, doğrudan doğruya Honoré Daumier’in (1808-1879) Le Charivari ve La Caricature gazeteleri için çizdiği karikatürlerden esinlenmiştir. Gerici basının sağır ve kör ettiği ve kafası gazetesiyle kaplanmış olan burjuva, 1 Şubat 1834’te Le Charivari’de yayınlanan ve "Anayasanın Son Hissedarı"nı (Dernier actionnaire du Constitutionnel) temsil eden bir gravürden alıntı olabilir. Aynı şekilde 1930’da müttefik kuvvetlerin zamansız geri çekilmesi üzerine düzenlediği montajda yer alan ve Ren vadisindeki güneşi gölgeleyen Prusyalı başlığı, 1871’deki diğer bir taşbaskı çalışmasına doğrudan gönderme yapar. Bu çalışmada da bir Prusyalı başlığı özgürlük güneşini örterek tüm Avrupa’yı gölgesi altında bırakmıştır. Sonuç olarak Franck Knoery'nin belirttiği gibi, Grafik yöntemlerle temellük edilenler kadar taklit veya alıntıları da kapsayan örnekler bu şekilde çoğaltılabilir".[17]

Politik fotomontaj, başını John Heartfield'ın çektiği, 20. yüzyılın en çok rağbet gören sanat yöntemlerinden biri olmuştur. Bu konuda dünyada öne çıkan başka sanatçılar da vardır: Kaethe Kollwitz (1867-1945), George Grosz (1893-1959), Rudolf Schlichter (1890-1955), Alexandr Rodçenko (1891-1956), László Moholy-Nagy (1895-1946), El-Lissitzki (1890-1941), Gustav Klutsis (1895-1938), Herbert Bayer (1900-1985), Gottfried Kirchbach (1888-1842), Otto Baumberger (1889-1961), Mihaly Biro (1886-1949) ve Willibald Krain (1886-1945) bu sanatçılara örnek olarak verilebilir. Öte yandan günümüzde de bazı sanatçılar tarafından bu türden çalışmaların yapıldığı görülmektedir.[18]

Ancak John Heartfield'ın çalışmalarını bugün müzelerde ya da bienallerde sergilenen ve “politik sanat” diye adlandırılan çalışmalardan ayıran şöyle bir fark vardır: Bu tarz politik sanat, üreticilerinin politik duygularını ifade ederken, politik gerçekliği bu sanat yoluyla değiştirme yönünde hiçbir ciddi amaç gütmemektedir. Arthur C. Danto (1924), bunun nedeninin, müzenin hâlâ sanatın deneyimlenebileceği birincil alan olarak ve dolayısıyla estetik takdirin de sanatın etkisini gösterebilmesinin birincil yolu olarak düşünülmesi olduğunu belirtir. Ancak kabul edilmelidir ki bu, müze ziyaretçilerini birincil ve aslında tek hedef haline getirmektedir, çünkü başka hiç kimse bu sanatı göremeyecektir. Bununla birlikte müze ziyaretçileri tipik bir biçimde sanatçının tutumunu ve değerlerini benimsemeye eğilimlidir. Arthur C. Danto'ya göre; politik sanat, sadece sanatçının görüşünü ifade eder olmamalıdır: "Politikayla ciddi bir derdi olmak, politik değişimi ciddi olarak dert edinmek demektir ve bu, sanatı müzeden çıkartmanın ve hayata sokmanın ilk adımıdır." Elbette John Heartfield da kimi zaman AIZ okuyucularını belli bir şekilde oy vermeye ya da Almanya’da olup bitenleri protesto etmeye yönlendirmeye çabalarken aşağılamaya başvurmuştur. Dolayısıyla bir ölçüde o da kendisinin ve okuyucularının görüşlerini ifade etmektedir. Sonuç itibariyle o, izleyicilerinin duygularına tercüman olmakta ve kendi düşüncelerini ifade etmekte, buna bağlı olarak olağanüstü güçlü olan ortak düşmanlarına bu yolla saldırmakta ve kendi sanatını, onları gözden düşürmek için kullanmaktadır. Bütün büyük polemikçi sanatçılarda olduğu gibi, John Heartfield da politik olarak etkili olabilmesi için sanatın toplumsallaşması gerektiğini kabul eder ve tam da bu yüzden müze bunun için yanlış bir yerdir. Müzeler ve koleksiyoncular için biricik sanat yapıtları üretmek yerine John Heartfield, sanatının sadece birkaç metelik karşılığında her köşe başında ulaşılabilir olmasını istemiştir. Öte yandan Arthur C. Danto'ya göre; bugün, John Heartfield’ın grafik yaratıcılığı ve estetik amaçları üzerine düşünülebilir. Ayrıca şiddetli saldırılarının nesneleri artık sanatsal bir sorgulamanın konusu haline gelemeyecek olsa da, yapıtlarının sanat olarak hâlâ nasıl yaşayabildiğini görmek çok çarpıcıdır.[19]  John Heartfield'ın amacı ününü yaymak olmamıştır. Onun asıl amacı, Naziler ile toplumsal adaleti ve insan haklarını tehlikeye atan diğer herkese karşı uyarıları yaygınlaştırmaktır. Failleri ve mekânları değişmiş olsa bile, John Heartfield’ın işaret ettiği kötülükler; militarizm, savaş vurgunculuğu, etnik kırım ve temizlik, politik yozlaşma ve komplo, bugün de varlığını sürdürmektedir.